Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους

«Από τη σχολή της Σαπφούς στη ‘μη πλατεία’ Ελευθερίας, 27 αιώνες δρόμος»

Εκδήλωση με θέμα «Από τη σχολή της Σαπφούς στη ‘μη πλατεία’ Ελευθερίας, 27 αιώνες δρόμος» θα πραγματοποιηθεί την ερχόμενη Παρασκευή 30 Ιουλίου στις 7.30 το βράδυ στην πλατεία στο Κιόσκι. Η εκδήλωση οργανώθηκε από το Σύλλογο κατοίκων των συνοικιών Κουλμπάρας και Κιόσκι «το κιρκινέτσι» στα πλαίσια των φετινών καλοκαιρινών εκδηλώσεων που πραγματοποιεί με την ονομασία «Επιμένουμε, ελπίζουμε, ζωντανεύουμε τις γειτονιές μας – 2021»

Στη διάρκεια της παρουσιάσεις έκαναν:

– Η αρχαιολόγος επίτιμος έφορος αρχαιοτήτων Αγλαΐα Αρχοντίδου με θέμα:«…Λέσβου πρώτη Μυτιλήνη»

– Ο ιστορικός – Αντιστράτηγος ε.α Στρατής Χαραλάμπους με θέμα:«Kuşmeydanı – Orduyeri – Κιόσκι, από τον 16ο αιώνα μέχρι την απελευθέρωση»

– Ο νομικός Βάσος Βόμβας ,με θέμα:«Το Κιόσκι η γειτονιά μου τον 20ο αιώνα»

– Και η αρχιτεκτόνισσα Όλγα Κομίνη με θέμα:«Επαναπροσδιορίζοντας την πλατεία Ελευθερίας»

Παραθέτουμε το κείμενο της παρουσίασης του κ. Στρατή Χαραλάμπους κατόπιν δικής του αδείας

KUŞ MEYDANI -ORDUYERİ- ΚΙΟΣΚΙ

Κάστρο Μυτιλήνης

Μετά την άλωση της πόλης της Μυτιλήνης από τους Οθωμανούς το Σεπτέμβριο του 1462 γύρω από το Κάστρο και συγκεκριμένα στην περιοχή, από την διασταύρωση των οδών Σκρά και 8ης Νοεμβρίου μέχρι το σημείο της Δημοτικής Πινακοθήκης(οικία Χαλίμ Μπέη ) , μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, έχουμε ελάχιστες παρεμβάσεις .

 

Νωρίτερα υπήρχαν (σύμφωνα με το τουρκικό υπουργείο πολιτισμού) οι τάφοι τριών αράβων συνοδοιπόρων του προφήτη Μωάμεθ –Sahabe , οι οποίοι σκοτώθηκαν το 672 μ.χ στην προσπάθεια των αράβων να καταλάβουν το κάστρο και την πόλη , προκειμένου να διευκολυνθούν στα σχέδια τους για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης . Οι τάφοι (τουρμπέδες) πιθανόν ήταν αριστερά του δρόμου προς τη μεσαία πύλη του κάστρου και σώζονταν μέχρι το 1913 .

 

Οι Οθωμανοί , όπως γινόταν και σε όλες τις πόλεις που κατακτούσαν , κατασκεύασαν (άγνωστο πότε) τον ανοικτό χώρο προσευχής , το λεγόμενο Namazğah . Στο υπαίθριο αυτό τζαμί γινόταν η ομαδική προσευχή πριν την αναχώρηση των στρατιωτών από το νησί για να λάβουν μέρος στην εκστρατεία του Σουλτάνου και πριν αναχωρήσουν οι προσκυνητές για τη Μέκκα ,το λεγόμενο Hacı . Όπως βλέπετε στη φωτογραφία αντίθετα από την είσοδο , υπήρχε το Mihrab(ιερό) και το Minber(άμβωνας) , όπως σε όλα τα τζαμιά.

 

Το 1544 ιδρύθηκε απέναντι από τα σημερινά ΣΟΑ , όπου ήταν περίπου το παλιό κτηνιατρείο , ο τεκές του τάγματος των Μεβλεβί . Αποτελούνταν από ένα κτίριο προσευχής (semahane) , ένα κτίριο που έμεναν οι δερβίσηδες και ένα μικρό νεκροταφείο . Στη φωτογραφία (Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης 1889) φαίνεται το πίσω μέρος του τεκέ και ο αμυγδαλεώνας, το Μπαντεμλίκι , που υπήρχε μέχρι τι 1915 όταν αντικαταστάθηκε με τα σημερινά Τσαμάκια .

 

Λίγο πιο κάτω και αριστερά περίπου στη σημερινή οδό Τερτσέτη ήταν ο τεκές των Καντιρίδων ( Kadirî tekkesi) σε μια έκταση 6 στρεμμάτων με μαντρότοιχο . Ο οποίος ιδρύθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα και εκτός από τα διάφορα κτίρια είχε και ένα μικρό τζαμί (Mescit) . Στη φωτογραφίαφαίνεται το μικρό τζαμί.

 

Στο δρόμο προς τη μεσαία πύλη του Κάστρου υπήρχε ο τεκές του Σεΐχη Ισμαήλ Εφέντη , που ανήκε στην παραφυάδα Sinanîyye του τάγματος (tarikat) Halvetiyye και διέθετε και ένα μικρό τζαμί .

 

Εκτιμάται από τα ιδρυτικά των βακουφιών που αφιέρωναν στον τεκέ, ότι ιδρύθηκε το δεύτερο μισό του 18ο αιώνα,. Στα ιδρυτικά αυτά φαίνεται και για πρώτη φορά η ονομασία Kuş Meydanı( Πλατεία των πουλιών) . Ο Σαμάρας τον αναφέρει σαν Αι Γληγόρ τεκέ και σημειώνει ότι στην ίδια θέση υπήρχε παλιότερα εκκλησάκι. Στη φωτογραφία φαίνεται η ΝΑ πλευρά του τεκέ και στην επόμενη (Νο 6-1900) που φαίνεται η Επάνω σκάλα, ο τεκές είναι στο αριστερό της φωτογραφίας.

 

Στα Ν.Δ. του τεκέ υπήρχε ο τάφος του διοικητή της Σμύρνης Μεχμέτ Κατίπογλου, που αποκεφάλισε τον Αύγουστο του 1816 ο αρχηγός του στόλου Χοσρέφ πασάς κατ’ εντολή του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’ , λόγω ιδιαίτερων σχέσεων με τους γενίτσαρους . Το 1826 ο σουλτάνος κατάργησε το σώμα των γενίτσαρων .

 

Μαζί με τους άλλους τάφους , του Μουσταφά Κουλαξίζη και άλλων το νεκροταφείο καταλάμβανε χώρο ενός στρέμματος , όπως φαίνεται από το πίνακα εκποίησης των βακουφιών του 1924 . Στις δύο διαφάνειες φαίνονται τα βακούφικα ακίνητα στο Κάστρο και στο Κιόσκι(Kuş Meydanı) .

Όπως φαίνεται στη διαφάνεια , κοντά στο Κάστρο (χωρίς να προσδιορίζεται επακριβώς η θέση) υπήρχε ένα νεκροταφείο ενός στρέμματος με την ονομασία Garibler mezarlığı , όπου θάβονταν οι φτωχοί και οι άγνωστοι .

 

Ο ευρύτερος χώρος πέριξ του Κάστρου , και της πλατείας του Κιοσκιού χρησιμοποιούνταν για ασκήσεις του οθωμανικού στρατού στο νησί και για στρατοπεδεύσεις του προσωπικού του οθωμανικού στόλου, όταν ναυλοχούσε στη Μυτιλήνη , για αυτό πήρε και την ονομασία Ορντούγερι (Orduyeri).

 

Την περίοδο του ρώσο-τουρκικού πολέμου(1768-1774) , τα λεγόμενα Ορλωφικά ,η πόλη της Μυτιλήνης και γενικά το Νησί συνδέθηκε με τον αρχιναύαρχο του Οθωμανικού Στόλου Cezayirli Hasan Paşa , ο οποίος από δούλος έφτασε μέχρι το αξίωμα του αρχηγού του στόλου (Kapudan paşa) και για λίγο του πρωθυπουργού(sadrazam) ,( φωτογραφία Νο 9 ) .

Κατά τη ναυμαχία του Τσεσμέ 5-7 Ιουλίου 1770 , όπου κάηκε όλος ο οθωμανικός στόλος από τους ρώσους , διακρίθηκε ο Χασάν πασάς σαν διοικητής πλοίου και τραυματίστηκε .

 

Στη συνέχεια ο ρωσικός στόλος στις 10 Ιουλίου πέρασε και βομβάρδισε την πόλη της Μυτιλήνης και μετά κατέλαβε τη Λήμνο και απέκλεισε τα στενά του Ελλησπόντου .

 

Ο Χασάν Πασά τέλη του Οκτ 1771 εκδίωξε τους ρώσους από τη Λήμνο , οι οποίοι στις 11 Νοεμβρίου έφτασαν στη Μυτιλήνη και την απέκλεισαν και μέχρι την 15η Νοεμβρίου την λεηλάτησαν , έκαψαν το ναυπηγείο ( γκραβούρα Νο10 -Από την έκδοση του Ρωσικού ΓΕΝ –Τρείς Αιώνες του Ρωσικού Στόλου) και κατέστρεψαν το Καστρέλι (φωτογραφίαΝο11 -τέλη 19ου αιώνα ). Ο μύθος λέει ότι ο Χασάν πασά έφτασε στη Μυτιλήνη και έδιωξε τους Ρώσους , σίγουρα στις 16 Νοε ήλθε από τη Σηστό(Kilid-i Bahr) στην πόλη , αντίκρισε την καταστροφή και έκτοτε συνδέθηκε με αυτή .

 

Τα επόμενα χρόνια έφερε το νερό από τις πηγές του Ακρωτηρίου στην πόλη(φωτογραφία Νο 12 μία από τις βρύσες του δικτύου στον πλάτανο της Αλυσίδας-1930) , κατασκεύασε την Πετρόσκαλα(Paşa İskelesi-Mώλος-Τελωνείο) , διαμόρφωσε την πλατεία του Κιοσκιού σε ένα μεγάλο κήπο με δεξαμενή , βρύση και έκτισε μια μικρή έπαυλη (Κιόσκι) , που φαίνεται στις φωτογραφίες( στην πρώτη από νοτιοδυτικά (Νο 13 ) και στη δεύτερη (Νο14 ) από νοτιοανατολικά(1889).

 

Για τη συντήρηση του δικτύου ύδρευσης και των κρηνών που έφτιαξε δημιούργησε ένα βακούφι με ακίνητα, από την είσοδο του Κάτω κάστρου(σφαγεία) , γύρω από το Κάστρο και μέχρι την περιοχή της Κουλπάρας κλπ , από τα έσοδα του οποίου γινόταν η συντήρηση(φωτογραφία είσοδος Κάτω ΚάστρουΝο15-1889) . Τον μιμήθηκαν ο διερμηνέας του στόλου Μαυρογένης φτιάχνοντας κήπους στη νότια και δυτική πλευρά της πλατείας (σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο και 8η Νοε) και ο Κεχαγιάς του στόλου προς την πλευρά των σημερινών ΣΟΑ (μεταξύ των δυο τεκέδων) στην περιοχή των δικαστηρίων και της -Γ. Γ . Αιγαίου , που τους χάρισαν στον Χασάν πασά .

 

Από τη δεύτερη δεκαετία και μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα , τον πρώτο και τελευταία λόγο στην περιοχή είχε αρχικά ο ναζίρης Μουσταφά Πασά Kulaksızzade και στη συνέχεια ο γιός του Ισμαήλ , αρχικά σαν ναζίρης και την περίοδο του Τανζιμάτ(1839) σαν Καϊμακάμης , από το 1848 μέχρι το 1861 , οπότε και απολύθηκε κάτω από το βάρος των σκανδάλων και των ενδοοικογενειακών δικαστικών περιπετειών . Τις ραδιουργίες και τις καταπατήσεις, όχι μόνο στο Κιόσκι αλλά και αλλού τις συνέχισε ο γιός του Χαλίλ.

 

Ο Μουσταφά πασάς έκτισε (πιθανόν όταν ήταν Ναζίρης ) το κονάκι περίπου στη γραμμή διαχωρισμού των υδάτων στο λόφο του δικαστηρίου προς την πλευρά της Κουλπάρας (έβλεπε και τα δυο λιμάνια) . Στη φωτογραφία (Νο16 ) φαίνεται ο μαχαλάς της Κουλπάρας και το πάνω μέρος της ο Κιρκινέτς μαχαλάς από το νότιο λιμάνι . Διακρίνεται η σημερινή πλατεία Σαπφούς με κτίρια , το τελωνείο , το παλιό λιμεναρχείο , το πρώην ξενοδοχείο Λυκαβηττός , οι κολώνες και τα κτίρια στην ίδια ευθεία .

 

Στο κονάκι του Κουλαξίζη φιλοξενήθηκε ο Ναμίκ Κεμάλ , εξόριστος από το καλοκαίρι του 1877 μέχρι το φθινόπωρο του 1879 . Μετά όταν ανέλαβε μουτασαρίφης της Λέσβου μετακόμισε σε νέο σπίτι , κάτω από το παλιό διοικητήριο , το οποίο βρισκόταν περίπου στα σημερινά ΣΟΑ . Στη φωτογραφία του 1869(βαρόνου Πωλ ντε Γκράνζ ) φαίνεται το Κάστρο και ο λόφος των δικαστηρίων (φωτο 17) .

 

Την ίδια εποχή ο Χαλίλ Μπέης καταπατώντας έκταση του βακουφιού του Χασάν Πασά στο κιόσκι , πούλησε στο Γιάννη θεοδοσιάδη ένα οικόπεδο στο οποίο κτίστηκε το πρώτο χριστιανικό σπίτι στην περιοχή .

 

Νωρίτερα , μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1851 το πολιτικό δικαστήριο , το κτίριο της τοπικής βουλής και το κτίριο της Στρατό-χωροφυλακής κτίστηκαν στην περιοχή των σημερινών ΣΟΑ . Το κτίριο της τοπικής βουλής χρησιμοποιήθηκε και σαν διοικητήριο μέχρι να κτιστεί το διοικητήριο(Κονάκι-1893) στη σημερινή Γ. Γ. Αιγαίου. Την ίδια περίοδο κτίστηκε και το τουρκικό γυμνάσιο το İdadiyye,σημερινά δικαστήρια.(φωτογραφία Νο 18-1900)

 

Σταδιακά βλέπουμε να δημιουργείται η συνοικία Κιόσκι την οποία οι τούρκοι ονόμαζαν Φραγκομαχαλά , (Frenk Mahallesi-λόγω των προξενιών ) ή αλλιώς Νέο Μαχαλά (Mahalle-i Cedid) . Στη φωτογραφία (Νο 19)του 1889 φαίνεται η περιοχή από τα δυτικά (Ρέμα Αλυσίδας , βουναράκι –Λαγκάδα-τμήμα του μικρού τείχους του Μουσταφά Πασά Κουλαξίζη –Νιόχωριο )

Στο χάρτη(Νο 20 ) του πολεοδόμου Ιακώβου Αριστάρχη(από το αρχείο της οικογένειας Αλατζά) φαίνονται τα κτίσματα στην περιοχή του Μώλου με την ομώνυμη λεωφόρο (σημερινή Παύλου Κουντουριώτη ).Φαίνεται η Οθωμανική Τράπεζα , στη συνέχεια το κτίριο του Οθωμανικού Τηλεγραφείου και Ταχυδρομείου, το Αγγλικό Υποπροξενείο , το Ελληνικό και μετά ένα θέατρο (πίσω περίπου από το σημερινό Blue Sea) . Στη γωνία πάνω στη στροφή το κτίριο του Οθωμανικού Δημοσίου χρέους και δίπλα η Πετρόσκαλα (Paşa İskelesi) . Στη δεξιά γωνία της σημερινής Τζέημς Αριστάρχη είναι το αστυνομικό φυλάκιο (καρακόλι) και λίγο πιο πάνω και αριστερά το Υποπροξενείο της Αυστρό-Ουγγαρίας (οικία Νατάλε Βαρτζίλι περίπου εκεί που είναι σήμερα το φαρμακείο του Θεοφανόπουλου , απόγονου του Μπαρτζίλι) . Λίγο πιο πάνω και δεξιά το Περσικό Υποπροξενείου (οικία Καψιμάλη ,

που ήταν υποπρόξενος-μαρτυρία του γαμπρού του, του συγχωρεμένου Αντώνη Πλάτων ) .

 

Στην επόμενη προβολή φαίνονται τα κτίσματα(Νο21) στην περιοχή της διασταύρωσης του πλακόστρωτου προς το Κάστρο με τη σημερινή 8ης Νοεμβρίου στη γαλλική γλώσσα. Συγκεκριμένα η τοπική βουλή , η Στρατοχωροφυλακή, οι πολιτικές φυλακές και το μικρό τζαμί του τεκέ των Καντιρίδων .

 

Το 1900 ο τότε δήμαρχος Καβέτσος έκτισε περίπου στην ίδια θέση που ήταν το κιόσκι του Χασάν Πασά την κατοικία του Νομάρχη της περιφέρειας Αρχιπελάγους Abidin Dino Paşa (σημερινή Λέσχη Αξιωματικών(φωτογραφία Νο 22) . Στην επόμενη φωτογραφία (κάρτ-ποστάλ ) (Νο 23) φαίνεται η είσοδος του λιμανιού και το Κιόσκι από το σημερινό Φανάρι .

 

Φθάνουμε λοιπόν στις 8 Νοε 1912 και στην πολυπόθητη απελευθέρωση της πόλης της Μυτιλήνης από τον Ελληνικό στόλο , που κυριαρχούσε στο Αιγαίο . Τα γεγονότα είναι γνωστά , μετά τις διαπραγματεύσεις και την αποχώρηση του τουρκικού στρατού προς τα υψώματα της Ουτζάς με πορεία προς τον Κλαπάδο άρχισε περί το μεσημέρι η αποβίβαση , πρώτα του ναυτικού αγήματος του Μελά στην Πετρόσκαλα και του τάγματος Μανουσάκη σε τρία σημεία του λιμανιού , στο λιμενοβραχίονα του Νότιου Φάρου , μπροστά από το Δημαρχείο και στο σταθμό των διαβατηρίων.(φωτογραφία Νο 24) .

 

Το άγημα του Μελά μέσω της οδού Σκρά (φωτογραφία Νο 25) οδηγήθηκε στο διοικητήριο για την ανάληψη της διοίκησης , από τον μουτασαρίφη Εράμ και τον βαλή της περιφέρειας Αρχιπελάγους Ali Ekrem Bolayır, στον προσωρινό πολιτικό και στρατιωτικό διοικητή της πόλης Υποπλοίαρχο Κωνσταντίνο Μελά .

Στις επόμενες δύο φωτογραφίες φαίνεται η κατάληψη του διοικητηρίου (φωτο Νο26 και Νο 27 ) . Το τάγμα Μανουσάκη στρατοπέδευσε στο λόφο της Αγίας Κυριακής . (φωτο Νο 28) .

 

Κατά τις πρώτες μέρες της κατάληψης παρουσιάστηκαν έκτροπα κατά των μουσουλμάνων από τους λεγόμενους εθελοντές-πρόσκοπους και από διάφορα κακοποιά στοιχεία . Η αδυναμία της τήρησης της τάξης στην πόλη οφείλονταν αφενός στον άκρατο ενθουσιασμό που επικράτησε και αφετέρου στις κακές σχέσεις των Μελά και Μανουσάκη . Οι τουρκικές αρχές αποκλείστηκαν στα σπίτια τους και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν αιχμάλωτοι στην Αθήνα για να αφεθούν μετά από λίγο ελεύθεροι , ο δε Βαλής Αλή Εκρέμ συναντήθηκε και με το πρωθυπουργό Ε. Βενιζέλο.

 

Μετά από δύο ημέρες και συγκεκριμένα το Σάββατο 10 Νοεμβρίου 1912 η γαλανόλευκη κυμάτισε ξανά στο Κάστρο σημαίνοντας το τέλος μιας περιόδου σκλαβιάς 450 χρόνων .(φωτογραφία Νο29) .

 

Στο Κιόσκι χαράχθηκε η σημερινή οδός 8ης Νοεμβρίου , η πλατεία ονομάστηκε «Πλατεία της Ελευθερίας» και η περιοχή σταδιακά βάδιζε προς τη σημερινή της μορφή . Στην γερμανική αεροφωτογραφία του Α’ Π. Π.φαίνεται χαρακτηριστικά όλη η περιοχή και τα κτίρια που προαναφέραμε πολλά από τα οποία χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου και άλλα έμειναν για να μας θυμίζουν την περίοδο της οθωμανικής κατοχής αλλά και να δίνουν στην πόλη και το νησί ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό χρώμα.

 

Μυτιλήνη 30 Ιουλίου 2021

Στρατής Χαραλάμπους

Μέλος της «Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών»