Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους*

Η περίοδος από τα μέσα του Αυγούστου μέχρι τα μέσα του Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο είναι μέρες λύπης και στοχασμού,  για αυτά που συνέβησαν περίπου πριν  ένα αιώνα  στο  Σαγγάριο και στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ . Γεγονότα ηρωισμού και θυσίας αλλά και  κατάρρευσης της Στρατιάς της Μικράς Ασίας , που οδήγησαν στην εκρίζωση του ελληνισμού  από τη γη της Ιωνίας και της Αιολίας   και στην πυρπόληση  της Σμύρνης ,  του «Παρισιού» της Ανατολής .

    Ένα από τα κεντρικά  πρόσωπα   αυτής της   περιόδου    ήταν    ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας,  διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων(Λαμία)   που ανήκε στην   ΧΙΙΙ Μεραρχίας(Χαλκίδα). Ο οποίος μαζί με τον συνταγματάρχη Γονατά και τον Αντιπλοίαρχο Φωκά , με το κίνημα του  διασωθέντος στρατού του Σεπ 1922  στη Χίο και τη Μυτιλήνη , απέτρεψαν  την  εμφύλια διαμάχη   και έσωσαν τη Δυτική Θράκη .

Γεννήθηκε το 1883 στο Μορφοβούνι Καρδίτσας , τελείωσε το Γυμνάσιο ζώντας την ντροπή του πολέμου το 1897 , το 1903 κατατάχθηκε εθελοντής στο  5ο σύνταγμα Τρικάλων . Πολέμησε στο μακεδονικό αγώνα στη λίμνη των Γιαννιτσών με την ομάδα του Καπετάν-Αγραφιώτη . Πέρασε το 1910 με εξετάσεις σαν 1ος επιλαχών στη Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών της Κέρκυρας,   από την οποία αποφοίτησε το 1912 σαν Ανθυπολοχαγός . Στους βαλκανικούς πολέμους πολέμησε  σαν υπασπιστής τάγματος του 5ου συντάγματος  και προήχθη  σε υπολοχαγό και λοχαγό επ’ ανδραγαθία .

Στον εθνικό  διχασμό συντάχθηκε με το στρατό της Εθνικής Άμυνας και τον Αύγουστο του 1918 μεταφέρθηκε με το σύνταγμα του στο μέτωπο του Στρυμόνα ποταμού , πολέμησε και διακρίθηκε και   προήχθη   σε  Ανχη επ’ ανδραγαθία . Το Δεκέμβριο του 1919 στη Χρυσούπολη της Καβάλας έδεσε τη μοίρα του και την μετέπειτα στρατιωτική του σταδιοδρομία   με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων,  του οποίου με επιλογή του Βενιζέλου ορίστηκε διοικητής . Μονάδα απείθαρχη  με προσωπικό προσκείμενο στη Βασιλική παράταξη  και με όλα τα τραύματα του εθνικού διχασμού , ελαφρά εξοπλισμένη και ντυμένη με  τη  χαρακτηριστική στολή του εύζωνα,  του πρόδρομου του σημερινού καταδρομέα  .

   Κατόρθωσε,  μετέχοντας στην αποτυχημένη και αχρείαστη εκστρατεία στην Ουκρανία κατά των επαναστατών Μπολσεβίκων,  να ανεβάσει τη μαχητική αξία του συντάγματος του και να δημιουργήσει πνεύμα μονάδας,  που  στο πεδίο της μάχης εκδηλώνονταν   με   αυταπάρνηση  προς το  συνάδελφο μαχητή και τυφλή εμπιστοσύνη  στο   πρόσωπο του μαχητή  και πρώτου που έδινε το παράδειγμα ,  διοικητή Συνταγματάρχη Πλαστήρα .

   Με το πνεύμα αυτό και με τους κρυφούς πόθους της αναγέννησης του Έθνους ο Πλαστήρας με το σύνταγμα του , πάτησε το πόδι του  στο Μπουρνόβα της Σμύρνης τον Ιούνιο  του 1919. Έγραψε  σελίδες δόξας στα πεδία των μαχών αρχικά για τη στερέωση της ελληνικής κατοχής. Μετέπειτα  στην περιοχή της Μαγνησίας όπου έζησε την ολοκληρωτική σφαγή του ελληνικού χωριού Παπαζλί , από τους τούρκους εθνικιστές αντάρτες .

 Mε τη σταδιακή επέκταση της   ελληνικής κατοχής,  οι συγκρούσεις με του τούρκους γενικεύονταν και άλλαζαν μορφή από τον ανταρτοπόλεμο σε μάχες με τακτικό στρατό. Μαζί με   Μεραρχία αρχιπελάγους το σύνταγμα του συμμετείχετην  απελευθέρωση των πόλεων   Σόμα και   Κιρκαγάτς .

Στη συνέχεια  τον  Οκτώβριο του 1920,  , συμμετείχε στην απελευθέρωση της  Φιλαδέλφειας  και του Ουσάκ . Η πολιτική αλλαγή της 1^ης Νοεμβρίου του 1920 δεν επηρέασε καθόλου τον Πλαστήρα και το σύνταγμα του,  που άρχισε να γίνεται θρύλος στους Τούρκους που τον βάφτισαν «Καράπιπερ» λόγω του μελαψού χρώματος του και το σύνταγμα του «σεϊταν  ασκέρ-στρατό του διαβόλου» . Δεν εγκατέλειψε το σύνταγμα του και τον αγώνα , όπως έκαναν άλλοι βενιζελικοί αξιωματικοί , οι οποίοι έφτασαν στο σημείο να  δρούνε,  από την Κωνσταντινούπολη  , σε βάρος της Στρατιάς και της εθνικής  προσπάθειας  .

 Η  ΧΙΙΙ  Μεραρχία στην οποία υπαγόταν το 5/42 σύνταγμα ευζώνων  υπήχθη στο Α’ Σ. Σ. και μετά την αποτυχημένη διάσκεψη το Φεβ 1921 στο Λονδίνο  για την εξεύρεση λύσης ,συμμετείχε  στις επιθετικές επιχειρήσεις προς  Δορύλαιο(Εσκί Σεχίρ) –Αφιόν Καραχισάρ ,  δηλαδή εκτός ακόμη και από τα όρια που όριζε η  Συνθήκη των Σεβρών , η οποία ουδέποτε εφαρμόστηκε  και από την επόμενη της υπογραφής της   τέθηκε σε αμφισβήτηση. 

  Η αγγλική πολιτική αλλά και η ατολμία της κυβέρνησης Γούναρη,   να εφαρμόσει την προεκλογική της υπόσχεση για απεμπλοκή από τη Μικρά Ασία ,  έσπρωχναν τη Στρατιά όλο και πιο βαθειά στην Ανατολή , την οδηγούσαν στο βάραθρο μακριά από τη Σμύρνη , αναζητώντας να καταστρέψει τον τουρκικό στρατό,  που οι σύμμαχοι μας (Γαλλία-Ιταλία ) και  φυσικά η σοβιετική Ρωσία ,  ενίσχυαν. 

 Ο Πλαστήρας είχε φροντίσει και  σταδιακά είχε μετατρέψει  μέρος  του  συντάγματος του  σε έφιππο  με άλογα λάφυρα  από τους τούρκους . Το 5/42 στις 14 Μαρτίου του 1921 , μπήκε  πρώτο στο Αφιόν Καραχισάρ. Κατά την προέλαση προς το Σαγγάριο η μεραρχία του η ΧΙΙΙ   υπάγεται μαζί με την V μεραρχία στο Β’ Σ. Σ. με διοικητή τον πρίγκιπα Ανδρέα  . Μετά από δεκαήμερη πορεία μέσα από  την  Αλμυρή   Έρημο  ξεκίνησε στις  13 Αυγούστου 1921   η επίθεση του Β’ Σ.Σ. κατά του Καλέ Γκρότο και  στις   18  Αυγούστου  η κορυφή  του  καταλήφθηκε  από τους  ευζώνους  του  5/42 .

    Οι μάχες συνεχίστηκαν   λυσσαλέα σε όλο το μήκος του μετώπου της Στρατιάς , οι επιτυχίες με τη διάρρηξη της αμυντικής γραμμής των τούρκων δεν έτυχαν εκμετάλλευσης , λόγω έλλειψης εφοδίων κυρίως πυρομαχικών,  εφεδρειών  και κυρίως λόγω της  κακής διεύθυνσης του επιθετικού αγώνα . Χιλιάδες νεκροί  , τραυματίες και αγνοούμενοι  γύρω στις 25 χιλιάδες , μια ανώφελη θυσία αφού ο τουρκικός στρατός δεν καταστράφηκε .

  Στις 28 Αυγούστου 1921 άρχισε η σύμπτυξη , το όνειρο έσβησε ο ενθουσιασμός και το ηθικό  της Στρατιάς κατέπεσαν  . Αναγκαστικά   εγκαταστάθηκε  αμυντικά  σε ένα τεράστιο μέτωπο από την Κίο (Προποντίδα) – Δορύλαιο-Αφιόν Καραχισάρ –Νέα Έφεσος στο Αιγαίο . Το 5/42 στάθμευσε Β.Α. του Αφιόν Καρχισάρ σαν εφεδρεία . Ο Πλαστήρας βάζει τους στρατιώτες και κτίζουν  σινεμά για προβολή ταινιών , εκδίδει στο σύνταγμα την εφημερίδα «Φούντα» .  

Ο χειμώνας 1921-22 μακρύς και δύσκολος ,  ήταν ο χειρότερος στην ελληνική στρατιωτική ιστορία , μονάδες άπρακτες , διπλωματική λύση αδύνατη , ο νόστος για την πατρίδα και την οικογένεια μεγάλωνε μέρα με τη μέρα .  Οι αδειούχοι δεν επέστρεφαν από τις άδειες , οι λιποτάκτες αυξάνονταν και σε συνδυασμό με την αβεβαιότητα είχε  σαν αποτέλεσμα τον κλονισμό   της  πειθαρχίας  του στρατεύματος. Ο Πλαστήρας διατηρεί τη συνοχή του συντάγματός του αλλά και παράλληλα αναζητεί λύση για το μέλλον . Γνώριζε πολύ καλά ότι το τέλος θα ήταν τραγικό,  έχοντας δε μέσα του, όπως σχεδόν όλοι οι αξιωματικοί της εποχής εκείνης αλλά και αργότερα ,  το «μικρόβιο της ανάμειξης στην πολιτική» ,  φρόντισε με μυστικές επισκέψεις σε φιλικές μονάδες να διατηρεί και να οργανώνει του ομοϊδεάτες του .

Φθάνουμε λοιπόν στον μοιραίο Αύγουστο του 1922 , στις 26 Αυγούστου εκτοξεύεται η μεγάλη τουρκική επίθεση , το μέτωπο την επόμενη διασπάστηκε  , το τουρκικό ιππικό από τη πρώτη νύκτα πέρασε  αθόρυβα στα μετόπισθεν .

 Το 5/42 διατίθεται στις 2300 το βράδυ στην IV Μεραρχία που αμύνονταν στην εξέχουσα μήκους 5 χλμ , που προστάτευε το Αφιόν Καραχισάρ. Διατάσσεται να αντεπιτεθεί τη νύκτα για ανακατάληψη θέσεων στο Κέντρο Στηρίγματος Καλετζίκ .  Η αντεπίθεση τη νύκτα ήταν αδύνατη αλλά και την επομένη  μέρα  , λόγω της  σφοδρής πίεσης  του τουρκικού στρατού  . Το μεσημέρι διατάσσεται σύμπτυξη του Α’ Σ. Σ.  από το στρατηγό Τρικούπη,  κάτω από τα εχθρικά πυρά. Η  διοίκηση της Στρατιάς από τη Σμύρνη , έχοντας άγνοια της ραγδαίας επιδείνωσης της κατάστασης διέταξε το Β’ Σ.Σ. να αντεπιτεθεί , μια αντεπίθεση που ποτέ δεν έγινε .

  Επικράτησε  πανικός , ακολουθούσαν  τις υποχωρούσες μονάδες    τα γυναικόπαιδα ,  έλληνες και αρμένιοι  της πόλης του Αφιόν . Ο Πλαστήρας μέχρι το απόγευμα στις 1600 αμύνονταν στο Καλετζίκ ενώ δεξιά του  στο τομέα της Ιης Μεραρχίας   οι μονάδες είχαν εγκαταλείψει τις θέσεις των. Στις 1800 έλαβε τη διαταγή σύμπτυξης , από τότε μια σκέψη κυριάρχησε στο μυαλό του «πως θα σώσει τη μονάδα του αλλά και άλλες μονάδες» . Δεν κατέλαβε  τις θέσεις που ορίστηκαν για το 5/42  στην επόμενη γραμμή αμύνης ,  πήγε κατευθείαν στο Τουμλούμπουναρ . Δημιουργήθηκε  μεγάλο κενό και  μέσα απ’  αυτό εισχώρησε το τουρκικό ιππικό . Αποτέλεσμα ήταν   οι δυνάμεις των Α’ και Β’ ΣΣ  να διασπαστούν , σε  μια ομάδα με το στρατηγό Φράγκου που κινήθηκε νότια  προς Τουμλούμπουνάρ και η άλλη με τον Τρικούπη προς Δυτικά. Αντιλαμβανόμενος ο Πλαστήρας  το λάθος που έκανε , προσπάθησε  να οργανώσει αντεπίθεση ,  για να συνενωθούν οι δυο ομάδες αλλά μάταια η διάλυση είχε αρχίσει .

Ο Τρικούπης παγιδεύεται στη κοιλάδα του Θανάτου στο Αλή Βεράν , έδωσε την ύστατη μάχη στις 30 και 31 Αυγούστου χάνοντας  σχεδόν τους μισούς . Τη νύκτα 30/31 ο Πλαστήρας έστειλε  έναν  έφιππο αγγελιαφόρο για να οδηγήσει την ομάδα Τρικούπη από ένα ορεινό δρομολόγιο στο Τουμλούμπουνάρ . Αυτός αρνήθηκε  να εγκαταλείψει τα γυναικόπαιδα και τα πυροβόλα , μετά  δε  από περιπλάνηση στα βουνά στις 3 Σεπ 1922 συνελήφθηκε  αιχμάλωτος μαζί με 190 αξιωματικούς και 4.400 οπλίτες .

  Ο Πλαστήρας με το 5/42 κινούμενος  προς Φιλαδέλφεια-Χερσόνησο Ερυθραίας διαρκώς μάχεται για να σώσει την οπισθοχωρούσα φάλαγγα  , από την κύκλωση και την καταστροφή . Κατέλαβε   έγκαιρα το Σαλιχλή και απέκρουσε την  επίθεση του τουρκικού ιππικού . Κινούμενη η φάλαγγα προς το Τσεσμέ  βοηθήθηκε από τα πυρά των πυροβόλων των καταδρομικών «Κιλκίς»  και «Νίκη» που υποστήριζαν τη επιβίβαση του στρατού στα μεταγωγικά και τη μεταφορά του στη Χίο και τη Μυτιλήνη .

Τις πρωινές ώρες της 16^ης Σεπ ο τελευταίος έλληνας Αξιωματικός που αποχώρησε  από τη γη της Ιωνίας ο  Ανχης Μαρούλης Οδυσσέας ,  διατάσσει τον αρχισαλπιγκτή του 1^ου Συντάγματος να σημάνει στην προκυμαία του  Τσεσμέ το σάλπισμα της αποχώρησης . Δηλαδή της εγκατάλειψης της Μικράς Ασίας , των άταφων νεκρών στα πεδία των μαχών και μαζί του ελληνισμού  .Ο οποίος  κυνηγημένος από την τουρκική μανία , θα πάρει το δρόμο της προσφυγιάς , εγκαταλείποντας  τη γη  στην  οποία είχε ζήσει πάνω από δυόμιση  χιλιάδες χρόνια .

Φθάνοντας ο Πλαστήρας στη Χίο αρχίζει ουσιαστικά την  πολιτική του σταδιοδρομία , για να κλείσει τα μάτια του , πάμφτωχος στις 26 Ιουλίου του 1953 αρνούμενος ακόμη να διορίσει και τον ίδιο  του  τον   αδελφό του . 

* Ο Στρατής Χαραλάμπους είναι Αντιστράτηγος (ΠΒ) ε.α. Και μέλος της Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών. Το κείμενο είναι η ομιλία του κ. Χαραλάμπους την Κυριακή 12 Σεπτεμβρίου στην επιμνημόσυνη δέηση για τον Πλαστήρα στην προτομή του στο Κιόσκι που οργάνωσε ο Σύλλογος κατοίκων συνοικιών Κουλμπάρας και Κιόσκι «το κιρκινέτσι» στα πλαίσια των εκδηλώσεων μνήμης για τα 99 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή