Μέλος φάντασμα ονομάζεται το μέλος που έχει ακρωτηριασθεί, μετά από τραυματισμό ή χειρουργείο και ο ασθενής το αισθάνεται αλλά φυσικά δεν το βλέπει, σαν φάντασμα. Όταν μάλιστα το μη υπάρχον μέλος πονά, τότε ο πόνος χαρακτηρίζεται πόνος από μέλος «φάντασμα».

Η συχνότητά του συνδρόμου είναι εντυπωσιακή. Έχει βρεθεί ότι το 60-80% των ασθενών που έχουν υποστεί ακρωτηριασμό περιγράφουν ποικίλα συμπτώματα που πιστεύουν ότι προέρχονται από το μέλος που δεν υπαρχει (Sherman, R. A., et al., Pain 1984; 18: 83–95).

Το φαινόμενο του μέλους «φαντάσμα» δεν αφορά μόνο τα άκρα, μπορεί να εμφανισθεί και σε οποιοδήποτε άλλο μέλος του σώματος, το οποίο έχει ακρωτηριασθεί είτε μετά από τραυματισμό είτε χειρουργικά, όπως πχ στην σκωληκοειδή απόφυση, στον οφθαλμό, στα δόντια, σε μαστεκτομή κα.

Παρ’ όλο που στο 80% των περιπτώσεων το κυρίαρχο σύμπτωμα είναι ο πόνος, πολλές φορές ο ασθενής παραπονείται και για κνησμό, μούδιασμα, κάψιμο κ.ά. Μερικοί ασθενείς διαμαρτύρονται ότι αισθάνονται το ακρωτηριασμένο μέλος όχι μόνο ότι υφίσταται αλλά και ότι το μέγεθός του να είναι λίγο μικρότερο από το φυσιολογικό και ευρίσκεται και σε μια περίεργη θέση που τους προκαλεί πόνο. Τα χαρακτηριστικά του πόνου διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Πολλοί περιγράφουν ότι αισθάνονται κράμπες και άλλοι πόνο σαν ηλεκτρική εκκένωση ή σαν κόψιμο από μαχαίρι. Ο πόνος μπορεί να εμφανισθεί μερικές ημέρες, μερικές εβδομάδες αλλά και χρόνια μετά τον ακρωτηριασμό. Σε ένα μικρό ποσοστό των ασθενών ο πόνος είναι τόσο έντονος και ενοχλητικός που επηρεάζεται σοβαρά η ποιότητα ζωής τους και η ικανότητά τους για εργασία, με αποτέλεσμα την προσφυγή τους σε εξαιρετικά δύσκολες θεραπείες.

Ο πόνος του μέλους «φάντασμα» δεν έχει συνδυασθεί με την ηλικία, το φύλο, την φυλή, την θέση του ακρωτηριασμού, το αίτιο του ακρωτηριασμού, δηλαδή άν πρόκειται για ατύχημα ή νόσο, Για πολλούς οι ψυχολογικοί παράγοντες όπως και οι μεταβολές της υγρασίας και της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος, μπορεί να μην είναι αιτίες εκδήλωσης του συνδρόμου αλλά σίγουρα επιτείνουν τα συμπτώματα (Sherman, R., C. et al., Pain 1987;28: 285-295).

Ο παθοφυσιολογικός μηχανισμός του πόνου από μέλος «φάντασμα» είναι λογικό να αφορά και το περιφερικό και το κεντρικό νευρικό σύστημα και ιδιαίτερα τον εγκέφαλο.

Είναι γνωστό ότι η αίσθηση του πόνου αρχίζει από τους υποδοχείς των ελευθέρων ριζών των περιφερικών νεύρων και διαμέσου του οπίσθιου κέρατος του νωτιαίου μυελού, της νωτιοθαλαμικής οδού και του θαλάμου καταλήγει στη σωματοαισθητική περιοχή των βρεγματικού λοβού στο ονομαζόμενο ανθρωπάριο (homunculus) όπου γίνεται και η αναγνώριση του πόνου.

Η αρχική ερμηνεία του φαινόμενου του πόνου του μέλους «φάντασμα» στηρίζετε στην αποδοχή ότι τα κομμένα νεύρα που παρέμεναν στο κολόβωμα μετά τον ακρωτηριασμό, υφίσταντο μια χρόνια νευρογενή φλεγμονή που κατέληγε στη δημιουργία ογκιδίων (νευρινωμάτων). Τα νευρινώματα, επειδή δεν μπορούσαν να μεταφέρουν αισθήσεις, διότι στερούντο πλέον των κατάλληλων υποδοχέων, έστελναν απλές ηλεκτρικές εκφορτίσεις στον εγκέφαλο που αυτός τις αναγνώριζε σαν πόνο. Στη θεωρία αυτή βασίστηκε και η αποκοπή χειρουργικά των νευρινωμάτων του κολοβώματος σε μια προσπάθεια θεραπείας του πόνου του μέλους «φαντάσμα». Δυστυχώς όλες οι χειρουργικές προσπάθειες που έγιναν είτε στην περιφέρεια, είτε στο νωτιαίο μυελό ή τον θάλαμο (μερική λοβοτομή) κατέληξαν σε πλήρη αποτυχία (Ramachandran, V. S. & Blakeslee, S. (1998). Phantoms in the Brain: Probing the Mysteries of the Human Mind. William Morrow & Company).

Στη συνέχεια ο Ramachandran συνέδεσε τον πόνο του μέλους «φαντάσμα» με μια αναδιοργάνωση της σωματοαισθητικής περιοχής του βρεγματικού λοβού μετά τον τραυματισμό. Ο ακρωτηριασμός υποστήριζε, έχει σαν αποτέλεσμα οι άφθονοι διανευρώνες του εγκεφάλου, που μεταφέρουν τις αισθήσεις από την περιφέρεια σε διάφορα μέρη του σωματοαισθητικού φλοιού, να αποσυντονίζονται αρχικά και στη συνέχεια να αναδιοργανώνονται και να διατηρούν την αίσθηση, έστω και παρηλλαγμένη, του χαμένου μέλους (maladaptive plasticity),. Τα ερεθίσματα που προέρχονται από άλλα μέρη του σώματος, λόγω της αναδιοργάνωσης, προβάλλονται μερικά και στην περιοχή του εγκεφάλου που παλαιά ανήκε στο ακρωτηριασμένο μέλος και προκαλούν το αίσθημα αυτού του παράδοξου πόνου. Η θεωρία αυτή δεν μπόρεσε να αποδειχθεί (Knecht,S,et al., Brain,1996,119,1213-1219).

Εκτοτε εχουν γίνει διάφορες μελέτες σε μια προσπάθεια να ερμηνευθεί αλλά και να θεραπευθεί ο πόνος του μέλους «φάντασμα», οι οποίες δυστυχώς δεν έχουν αποδώσει (McGeoch, P., et al., Neurocase 2012; 18 (2), 95-97).

Πολύ πρόσφατα, διαπιστώθηκε ότι ενώ η μορφίνη κατορθώνει και ελέγχει, έστω και μερικά, και τον κεντρικό και τον περιφερικό πόνο του μέλους «φάντασμα», η λιδοκαϊνη ή η καψαϊκίνη 8%, εάν τοποθετηθούν στο κολόβωμα σταματούν τον περιφερικό πόνο. Επομένως, ίσως να υπάρχουν δύο διαφορετικοί μηχανισμοί γένεσης του πόνου του μέλους «φάντασμα», ένας περιφερικός, που καλύπτεται από την παλαιότερη θεωρία και ένας κεντρικός, που καλύπτεται από την πρόσφατη.

Για τη θεραπεία του πόνου του μέλους «φάντασμα», είχαν προταθεί μέχρι το 1965, 43 διάφορετικές θεραπείες (Sherman, R., et al., Pain 1985;21: 91-97), όπως π.χ. όλα τα είδη των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, νευροδιέγερση του νωτιαίου μυελού, συμπαθεκτομή (σε καυσαλγία), υπνωτισμός, βελονοθεραπεία, βιοανάδραση κ.ά. Τα αποτελέσματα ποτέ δεν ήταν εντυπωσιακά (Flor, H, et al., Nature Reviews Neuroscience Nov 2006;7:873- 881)

Μια περίεργη θεραπεία που κατόρθωνε να ελέγξει τον πόνο εφαρμόσθηκε παλαιότερα. Πολλοί ασθενείς που έχουν πόνο στο ακρωτηριασμένο χέρι, έχουν την εντύπωση ότι ο πόνος αυτός οφείλεται σε μια παράδοξη και δυσάρεστη θέση του χαμένου τους χεριού. Ο Ramachandran και οι συνεργάτες του εφάρμoσαν την μέθοδο του καθρέπτη (mirror box). Δηλαδή με την βοήθεια ενός καθρέπτη που προβάλλετο το υγιές άκρο, έπειθαν τον ασθενή μετά από συνεχείς συνεδρίες, ότι το είδωλο του υγιούς τους άκρου στον καθρέπτη ήταν το ακρωτηριασμένο και στη συνέχεια τον μάθαιναν να το κινεί. Τελικά ο ασθενής κατόρθωνε εγκεφαλικά, να κινεί το ακρωτηριασμένο άκρο του και να το τοποθετεί σε μια άνετη θέση, τέτοια που του περνούσε ο πόνος του. Η μέθοδος λέγεται ότι εφαρμόζεται και σήμερα σε ορισμένα κέντρα (Ramachandran, V. S. et al.,. Nature 1995; 377 (6549): 489–490. DOI:10.1038/377489a0. PMID 7566144).

Πολύ πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι, εάν ο πόνος έχει τα χαρακτηριστικά του περιφερικού νευροπαθητικού πόνου, τότε η επικόλληση των επιθεμάτων καψαϊκίνης 8%, που πρόσφατα κυκλοφόρησαν στην αγορά, στο κολόβωμα του μέλους «φάντασμα», φαίνεται ότι έχει πολύ καλό παυσίπονο αποτέλεσμα (Cannon DT, et al., Arch Phys Med Rehabil. September 1998; 79: 591–593).

Οι ειδικοί του πόνου σε ολόκληρο τον κόσμο χρησιμοποιούν διάφορες τεχνικές, ανάλογα με την βασική ειδικότητά τους, για την θεραπεία του πόνου του μέλους «φάντασμα» και απότι φαίνεται από την βιβλιογραφία τα αποτελέσματά τους είναι ικανοποιητικά σε σημαντικό ποσοστό των ασθενών.

Γράφει: Γεωργιάδης Αχιλλέας, Ρευματολόγος, iatronet.gr