Λίγες μέρες μετά τη μεγάλη επιτυχία που σημείωσε η εκδήλωση για την ιστορία των μητροπόλεων της Θράκης, την οποία συνδιοργάνωσαν ο Μορφωτικός Όμιλος και η Ιερά Μητρόπολη Μαρωνείας και Κομοτηνής, το komotinipress επικοινώνησε με έναν από τους ομιλητές εκείνης της βραδιάς, τον Διδάκτορα Βυζαντινής Ιστορίας του ΑΠΘ Νεκτάριο Δαπέργολα, η εισήγηση του οποίου κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον των ακροατών. Να τι μας είπε…

      Την προηγούμενη Δευτέρα αφήσατε για λίγο στην άκρη την ιδιότητα του υποψηφίου δημάρχου με την κίνηση πολιτών του «Σπάρτακου» και επιστρέψατε στις επιστημονικές σας ενασχολήσεις. Και μάλιστα με ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα, που αφορά άμεσα στην περιοχή μας…

Προσπάθησα απλώς να ανταποκριθώ στην πολύ τιμητική πρόταση που μου έγινε να προλογίσω το βιβλίο του Πέτρου Γεωργαντζή. Δεν είμαι βέβαια θεολόγος και πολύ περισσότερο δεν έχω ασχοληθεί στο παρελθόν με ζητήματα εκκλησιαστικής οργάνωσης της νεότερης εποχής, στην οποία αναφέρεται κυρίως το εν λόγω βιβλίο. Εκείνο συνεπώς που προσπάθησα ήταν κυρίως η σκιαγράφηση της προηγούμενης περιόδου, δηλαδή του ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο προκύπτει και εξελίσσεται η εκκλησιαστική οργάνωση της περιοχής της σημερινής ελληνικής Θράκης από τους ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι την Τουρκοκρατία. Πρόκειται άλλωστε για εξελίξεις με τις οποίες και ο ίδιος ο Γεωργαντζής έχει στο παρελθόν ασχοληθεί ιδιαίτερα, αλλά και μνημονεύει και στο παρόν έργο του. Παράλληλα επιχείρησα μια αναφορά και στο διοικητικό πλαίσιο της περιοχής μας κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πράγμα επίσης χρήσιμο για τους ακροατές, δεδομένου ότι και η Εκκλησία μας για την οργάνωσή της ακολούθησε εξαρχής και συχνά υιοθέτησε το μοντέλο της πολιτικής διοικητικής οργάνωσης των περιοχών που είχε στη δικαιοδοσία της.

Πώς ήταν λοιπόν οργανωμένη η Θράκη διοικητικά και εκκλησιαστικά;

Η Θράκη κατά τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, αποτελούσε ιδιαίτερη Διοίκηση, που περιλάμβανε όλο τον γεωγραφικό χώρο μεταξύ των ακτών του Θρακικού Πελάγους και του Δούναβη και ανήκε σε μια πολύ μεγαλύτερη διοικητική περιφέρεια, την Praefectura praetorio per Orientem, δηλ. την «Επαρχότητα της Ανατολής». Αυτή περιλάμβανε ακόμη όλες τις ασιατικές κτήσεις της Αυτοκρατορίας ως την Αίγυπτο. Αλλά και η «Διοίκηση Θράκης» είχε τις υποδιαιρέσεις της, όπως π.χ. την επαρχία Ροδόπης που περιλάμβανε τη σημερινή ελληνική Θράκη. Η κυριότερη πόλη αυτής της επαρχίας ήταν η Τραϊανούπολη, που βρισκόταν κοντά στον ποταμό Έβρο, 12 χλμ ΒΑ της Αλεξανδρούπολης. Ιδρύθηκε στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Τραϊανό και γρήγορα αποτέλεσε το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής για περισσότερα από 1000 χρόνια. Έγινε έδρα επισκοπής, πριν ακόμη από τον μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανού το έτος 305, ενώ από τον 5ο αι. αναφέρεται ως Μητρόπολη Τραϊανουπόλεως, στην οποία υπαγόταν 6 επισκοπές. Ουσιαστικά υπάγεται σε αυτήν ολόκληρη η επαρχία Ροδόπης.

Αναφέρεστε σε μητροπόλεις και επισκοπές. Ποια η διαφορά ανάμεσά τους;

Καλή ερώτηση. Και επειδή στη συνέχεια θα γίνει λόγος και για αρχιεπισκοπές, καλό θα ήταν να εξηγήσουμε πράγματι για ποιο πράγμα μιλάμε, ώστε να γίνει κατανοητή η διαφορά μεταξύ αυτών των τριών εκκλησιαστικών θεσμών. Κατ’ αρχάς βέβαια να πούμε πως οι βαθμοί της ιερωσύνης είναι τρεις, άρα επί της ουσίας δεν υφίσταται διαφορά ανάμεσα σε ένα επίσκοπο, ένα μητροπολίτη και ένα αρχιεπίσκοπο. Η διάκριση αποτελεί θέμα τάξεως, όπως λέμε, πρόκειται για μία ιεράρχηση με βάση άλλα κριτήρια, όπως η παλαιότητα μίας επισκοπής, το μέγεθος της εκκλησιαστικής της δικαιοδοσίας, η σημασία της έδρας της από πολιτικής πλευράς. Μητροπολίτης λοιπόν είναι ο επίσκοπος που εδρεύει στην πρωτεύουσα της επαρχίας και είναι ο προεδρεύων στην τοπική σύνοδο, όπου μετέχουν και άλλοι επίσκοποι που εδρεύουν σε μικρότερες πόλεις της ίδιας επαρχίας. Θα λέγαμε ότι ισχύει σε μικρογραφία κάτι ανάλογο με τα πατριαρχεία. Και ο πατριάρχης είναι ένας επίσκοπος όπως όλοι, επειδή όμως εδρεύει σε κάποια από τις μεγάλες ιστορικές πόλεις του Χριστιανισμού (όπως τα Ιεροσόλυμα, η Αλεξάνδρεια και η Αντιόχεια) ή στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη, είναι ο πρώτος τη τάξει επίσκοπος όλου του χώρου που καλύπτει εκκλησιαστικά το κάθε πατριαρχείο.

Αυτά ως προς τη διαφορά μεταξύ πατριαρχείου, μητροπόλεως και απλής επισκοπής. Όσον αφορά πάλι την αρχιεπισκοπή, αυτή είναι μία επισκοπή που βρίσκεται μέσα στον χώρο δικαιοδοσίας μιας μητροπόλεως, για κάποιους λόγους όμως υψώνεται σε ανώτερη τάξη και υπάγεται πλέον όχι στον πλησιέστερο μητροπολίτη, αλλά απευθείας στο πατριαρχείο. Οι λόγοι της εξέλιξης μπορεί επίσης να σχετίζονται με απόδοση κάποιας τιμητικής διάκρισης ή με την πληθυσμιακή αύξηση της πόλης όπου εδρεύει η αρχιεπισκοπή. Παρότι πάντως αυτονομείται από τον γειτονικό μητροπολίτη, η αρχιεπισκοπή δεν μπορεί να έχει υπό αυτήν άλλη επισκοπή.

Και πώς τώρα όλα αυτά βρίσκουν εφαρμογή στην περιοχή μας;

Όπως προανέφερα, τον 5^ο αι. η αρχαία επισκοπή της Τραϊανουπόλεως είναι πλέον μητρόπολη, καθώς μιλάμε για τη σημαντικότερη πόλη της περιοχής μας, και σε αυτήν υπάγονται 6 επισκοπές: Αίνου, Κυμψάλων, Μαρωνείας, Μαξιμιανουπόλεως, Τοπείρου και Νικοπόλεως (επί του Νέστου). Σύντομα όμως έρχεται η πρώτη αποδυνάμωση θα λέγαμε, καθώς λίγο μετά τα μέσα του 5^ου αι., δύο επισκοπές, εκείνες της Μαρωνείας και της Μαξιμιανουπόλεως υψώνονται σε τάξη αρχιεπισκοπής και συνεπώς αυτονομούνται. Αυτό συμβαίνει μέσα στις επόμενες δεκαετίες και για τις επισκοπές Κυμψάλων, Νικοπόλεως και Αίνου. Έτσι για τους επόμενους αιώνες στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως υπάγεται μόνο η επισκοπή Τοπείρου, αλλά και η νεοεμφανισθείσα επισκοπή Αναστασιουπόλεως.

Νέες μεταβολές ωστόσο έχουμε στην εκκλησιαστική οργάνωση της περιοχής κατά τον ύστερο 9^ο αι., την εποχή του Μεγάλου Φωτίου. Πολλοί είναι οι λόγοι, ενώ παίζουν επίσης ρόλο και οι δημογραφικές ανακατατάξεις, αλλά και οι διοικητικές αλλαγές. Ως προς τις πρώτες, χρήσιμο θα ήταν να αναφέρω ότι όλη η σημερινή Μακεδονία και Θράκη υπέστησαν κατά τους 6^ο και 7^ο αιώνα πολλές επιδρομές βαρβαρικών φύλων, ενώ ως προς τις δεύτερες, η κύρια εξέλιξη είναι ασφαλώς η εμφάνιση του διοικητικού θεσμού των θεμάτων. Η σταδιακή κατάργηση των παλαιών επαρχοτήτων και η αντικατάστασή τους από τα θέματα, που είναι ενιαίες πολιτικοστρατιωτικές διοικητικές μονάδες, δεν είναι λίγες οι φορές που επηρεάζει και την εκκλησιαστική οργάνωση των αντίστοιχων περιοχών.

     Στη Θράκη τι γίνεται από διοικητικής πλευράς;

Στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης, έχουμε την εμφάνιση του ομώνυμου θέματος, που ιδρύεται περί το 680 και περιλαμβάνει αρχικά όλες τις ανατολικά του Στρυμόνα ευρωπαϊκές κτήσεις. Δυτικά φτάνει ως την Κωνσταντινούπολη και βόρεια ως τη μέση περίπου της σημερινής Βουλγαρίας. Στα τέλη όμως του 8^ου αι. η συνήθεια του κατακερματισμού των μεγάλων θεμάτων σε μικρότερα, οδηγεί στη διάσπαση και του εν λόγω θέματος στα επιμέρους θέματα Θράκης και Μακεδονίας. Το θέμα της Θράκης περιορίζεται στις βορειοανατολικά του Έβρου περιοχές, ενώ όλη η σημερινή Δυτική Θράκη αλλά και μεγάλο τμήμα της Ανατολικής υπάγονται πλέον στο θέμα Μακεδονίας, που έχει ως πρωτεύουσά του την Αδριανούπολη. Το γεγονός αυτό ερμηνεύει βέβαια και την ονομασία της ενδοξότερης βυζαντινής δυναστείας, της Μακεδονικής, παρότι βέβαια ο ιδρυτής της ο Βασίλειος Α΄ δεν είχε την παραμικρή σχέση με την πραγματική Μακεδονία, αλλά καταγόταν από την περιοχή της Αδριανούπολης. Μετά την αποκοπή μάλιστα του μεταξύ Νέστου και Στρυμόνα τμήματος και την εκεί ίδρυση του θέματος Στρυμόνος στα τέλη του 9^ου αι., θα παρατηρηθεί το ακόμη πιο αξιοπερίεργο φαινόμενο το θέμα Μακεδονίας να μην περιλαμβάνει πλέον έκτοτε καμία από τις δυτικά του Νέστου περιοχές.

     Και από εκκλησιαστικής πλευράς;

Από εκκλησιαστικής τώρα πλευράς έχουμε την εποχή αυτή τη μετονομασία 3 παλιών επισκοπών: η επισκοπή Τοπείρου μετονομάζεται σε Ξανθείας, η Αναστασιουπόλεως σε Περιθεωρίου και η Μαξιμιανουπόλεως σε Μοσυνουπόλεως. Εμφανίζονται όμως και 2 νέες, οι επισκοπές Πόρων και Μάκρης. Όλες τους υπάγονται στη μητρόπολη Τραϊανουπόλεως, όπως και η επισκοπή Διδυμοτείχου που υπήρχε και παλαιότερα ως Πλωτινοπόλεως, υπαγόταν όμως έως τώρα στη μητρόπολη Αδριανουπόλεως. Τα Κύμψαλα, η Αίνος και η Μαρώνεια παραμένουν και κατά την εποχή αυτή αυτόνομες αρχιεπισκοπές, υπαγόμενες απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η ενίοτε αναφορά τους στα βυζαντινά έγγραφα ως επισκοπές της Μακεδονίας ερμηνεύεται φυσικά και αυτή από τη διοικητική μεταβολή που προανέφερα. Επαναλαμβάνω πως όλες οι βυζαντινές πηγές από τον ύστερο 9^ο έως τον 11^ο αιώνα, όταν κάνουν λόγο για Μακεδονία, εννοούν αποκλειστικά και μόνο τη Δυτική Θράκη. Καθαρά διοικητικός όρος, που καμμία σχέση δεν έχει με την ιστορική γεωγραφική πραγματικότητα.

     Πότε μεταβάλλεται πάλι αυτή η κατάσταση;

Αρκετά αργότερα. Παραμένει περίπου αναλλοίωτη ως τον 13^ο αι., οι δραματικές εξελίξεις όμως του διαμελισμού της αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους οδηγούν μοιραία σε νέες μεταβολές, όπως για παράδειγμα η εξαφάνιση της επισκοπής Πόρων. Μετά το 1204, η «επίσκεψις Τραϊανουπόλεως, Μάκρης και Βήρας (Φερών)» παραχωρήθηκε στον ανηψιό του Βιλλεαρδουίνου και εκλατινίστηκε. Δύο χρόνια αργότερα, το 1206, η Τραϊανούπολη λεηλατήθηκε από τον τσάρο των Βουλγάρων Ιωαννίτζη. Μετά δε την ανακατάληψη της περιοχής από τους Βυζαντινούς παρατηρούνται και άλλες αλλαγές. Πρώτη από αυτές το ότι η επισκοπή Διδυμοτείχου τώρα γίνεται μητρόπολη, ενώ το ίδιο συμβαίνει λίγο μετά το 1300 και για τις επισκοπές Ξανθείας, Περιθεωρίου και Μάκρης. Βλέπουμε επίσης να συρρικνώνεται δραστικά η δικαιοδοσία του μητροπολίτη Τραιανουπόλεως, υπό τον οποίο παραμένει μόνο η επισκοπή Μοσυνουπόλεως. Λογική εξέλιξη, που συνάδει με την συνεχή παρακμή και εγκατάλειψη της πόλης. Περί το 1330 μάλιστα, μια στρατιά Οθωμανών Τούρκων αποβιβάζεται με 70 πλοία στο δέλτα του Έβρου και λεηλατεί τις Φέρρες και την Τραϊανούπολη, που έκτοτε ερημώνεται. Χαρακτηριστικό είναι πως και ο μητροπολίτης την εγκαταλείπει, και ενώ διατηρεί τον τίτλο του, εδρεύει για τα επόμενα χρόνια στη Μοσυνούπολη. Την ίδια εποχή ο ιστορικός του Καντακουζηνού κάνει λόγο για την «Τραϊανούπολιν κατεσκαμμένην ούσαν εκ πολλών ετών». Λίγο αργότερα όμως και η Μοσυνούπολη καταστρέφεται από τους Τούρκους και η μητρόπολη παύει ουσιαστικά να υπάρχει.

     Και φτάνουμε πλέον στην Τουρκοκρατία…

Η πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας που ακολουθεί είναι ταραγμένη, καθώς είναι εποχή καταστροφών, δηώσεων, εξισλαμισμών και γενικά μεγάλης δοκιμασίας για τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Η έλευση τουρκομογγολικών και άλλων ασιατικών πληθυσμών από τα βάθη της Ανατολής αλλάζει πλήρως τα δημογραφικά δεδομένα, σε μια περιοχή ήδη αραιοκατοικημένη λόγω των καταστροφών και των πολέμων που είχαν προηγηθεί, και μετατρέπει τους χριστιανούς σε μειονότητα που κατοικεί σε συγκεκριμένους θύλακες, όπως η Ξάνθη, η Μαρώνεια, τα Άβδηρα, οι Φέρρες, το Διδυμότειχο. Το Παπίκιον Όρος ερημώνεται, επισκοπές παύουν να υπάρχουν ή μένουν για χρόνια ακέφαλες, όπως εκείνη της Μαρώνειας. Και εν τέλει, όταν η κατάσταση παγιώνεται, από την άλλοτε ανθηρή και ακμάζουσα εκκλησιαστικά Δυτική Θράκη, απομένουν πλέον μόνο 3 μητροπόλεις: η Διδυμοτείχου που καλύπτει το κεντρικό και βόρειο τμήμα του σημερινού νομού Έβρου, η Περιθεωρίου και Ξανθείας στον χώρο που καλύπτει και σήμερα η σχεδόν ομώνυμη μητρόπολη και βέβαια η Τραϊανουπόλεως ήτοι Μαρωνείας με έδρα τη Μαρώνεια, που καλύπτει όλη την περιοχή μεταξύ Έβρου και Βιστωνίδας. Ο μητροπολίτης της λέγεται «έξαρχος πάσης Ροδόπης».

Και αυτή προφανώς είναι ο πρόγονος της σημερινής δικής μας μητροπόλεως, έτσι;

Ακριβώς. Κάποια στιγμή πάντως μέσα στον 17^ο αιώνα καταργήθηκε για μερικά χρόνια, λόγω έλλειψης ποιμνίου θα λέγαμε, και επανήλθε λίγο αργότερα ως μητρόπολη Μαρωνείας. Υπάγονται πλέον σε αυτήν μάλιστα και τα νησιά Σαμοθράκη και Θάσος. Μόλις τον 20ό αι. τα δύο αυτά νησιά έμελλαν να αποσπαστούν από αυτήν, η μεν Σαμοθράκη το 1924, που δόθηκε στη νέα μητρόπολη Αλεξανδρουπόλεως, η δε Θάσος το 1953, που βέβαια ενσωματώθηκε στη μητρόπολη Νεαπόλεως και Φιλίππων. Και όσο για το πότε περιελήφθη επίσημα και η λέξη Κομοτηνή στον τίτλο της μητρόπολής μας, για όσους δεν το γνωρίζουν, αυτό συνέβη πολύ πρόσφατα, μόλις το 1977, επί των ημερών του μακαριστού μητροπολίτη Δαμασκηνού. Αυτό πάντως θα λέγαμε πως ήταν μία τυπική εξέλιξη, γιατί στην ουσία η έδρα της Μητροπόλεως είχε αλλάξει ήδη από τον 17ο ή 18ο αι. και είχε μεταφερθεί από τη Μαρώνεια στην πόλη της Κομοτηνής. Η Κομοτηνή, γνωστή αρχικά με τη βυζαντινή ονομασία «τα Κουμουτζηνά» (σύμφωνα με τον ιστορικό του Ιωάννη Καντακουζηνού) ή «τα Κομοτηνά» (σύμφωνα με τον Νικηφόρο Γρηγορά), ήταν ένα μάλλον ασήμαντο πόλισμα έως τον 14^ο αιώνα, στη συνέχεια όμως είχε σταδιακά μετεξελιχθεί σε σημαντική πόλη και στο σπουδαιότερο οικονομικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής…