Είκοσι χρόνια λειτουργίας συμπληρώνει φέτος το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρομά, μοναδικό στο είδος του σε όλη την Ελλάδα, που στεγάζεται σε ένα παραδοσιακό κτίριο του οικισμού Θρυλορίου, οχτώ χιλιόμετρα ανατολικά της Κομοτηνής.

Το μουσείο καλαθοπλεκτικής ιδρύθηκε το 1995. Η αρχική ιδέα ήταν να προβληθεί η ταυτότητα των μουσουλμάνων Ρομά της ελληνικής Θράκης και να σωθεί αυτή η πτυχή του πολιτισμού τους, η καλαθοπλεχτική.

Η ιστορία της καλαθοπλεκτικής της φυλής των Ρομά έχει βυζαντινές ρίζες και αργότερα τη συναντούμε να ακμάζει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ επιβιώνει ακόμη και σήμερα στην Αλεξανδρούπολη, στον οικισμό των Ρομά της οδού Άβαντος, αλλά κυρίως στο Δροσερό της Ξάνθης, όπου περισσότερες από 10 οικογένειες πλέκουν με μεγάλη ζέση τα καλάθια τους.

“Εάν κάτι σώζει την καλαθοπλεκτική στις μέρες μας, είναι οι εποχιακές μετακινήσεις των ανθρώπων αυτών. Από τον Μάρτιο και μετά, ακολουθώντας μια παλιά παράδοση μετακινήσεων, οι Ρομά εξαπλώνονται σε όλη την Ελλάδα, κυρίως στις τουριστικές περιοχές, στα νησιά του Αιγαίου μέχρι και το Ιόνιο και αυτό δίνει μια ώθηση για να επιβιώσει η τέχνη τους” λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο Αντώνης Λιάπης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου που διαχειρίζεται το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής και ιδιοκτήτης της συλλογής των 2.000 καλαθιών που κοσμούν τις προθήκες του μουσείου.

Η καλαθοπλεκτική στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας έχει σχεδόν σβήσει. Εάν επιβιώνει ένα μοναδικό κέντρο είναι στην ορεινή Τήνο, κυρίως στον Βόλακα, που έχουν μια μακρά παράδοση καλαθοπλεκτικής με επιρροές από τη Δύση.

Αφορμή για να ξεκινήσει η συστηματική συλλογή και ταξινόμηση του πρώτου πυρήνα των καλαθιών, ήταν το ανθρωπολογικό συνέδριο που διοργάνωσε το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (ΔΠΘ) στην Κομοτηνή, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, οπότε υπήρχαν ήδη αρκετά καλάθια στη συλλογή.

“Τότε μάς ζητήθηκε να τα παρουσιάσουμε μέσα από ανθρωπολογική προσέγγιση, έγινε αυτή η παρουσίαση και τελικά φάνηκε ότι το πεδίο ήταν πολύ μεγαλύτερο από αυτό πού και εμείς είχαμε σκεφτεί. Αρχικά, ενδιαφερθήκαμε για την καλαθοπλεκτική στο ελληνικό κομμάτι της Θράκης, μετά η έρευνα επεκτάθηκε στο βουλγαρικό, στο τουρκικό τμήμα της Θράκης, τελικά πήγαμε σε όλα τα Βαλκάνια” αναφέρει ο κ. Λιάπης.

Επισημαίνει δε το γεγονός, ότι η καλαθοπλεκτική στη Βουλγαρία είναι πιο αναπτυγμένη από τις άλλες περιοχές στον βαλκανικό χώρο. Στις πρώην ανατολικές χώρες, η καλαθοπλεκτική τελούσε υπό την προστασία του κράτους και για τον λόγο αυτό είχαν δημιουργηθεί εργοστάσια και σχολές καλαθοπλεκτικής που ανέπτυξαν με μεγάλο επαγγελματισμό την παράδοση και την έφεση στην τέχνη των τοπικών κοινωνιών. 

Τα χαρακτηριστικά της καλαθοπλεκτικής της ελληνικής Θράκης, ταιριάζουν με εκείνα της Ανατολικής Θράκης και λιγότερο με αυτά των παραλίων της Μικράς Ασίας όπου περιφέρονταν οι Ρομά. Στη Θράκη, οι μάστορες της πλέξης του καλαθιού χρησιμοποιούν ως πρώτη ύλη το καλάμι και την λυγαριά. Κατά τον τελευταίο αιώνα, άρχισαν να χρησιμοποιούν και την ιτιά- πιο όμορφο υλικό, πιο ευλύγιστο στην πλοκή, χωρίς ωστόσο την ανθεκτικότητα της λυγαριάς.

Η οικογένεια είχε εσωτερικό καταμερισμό της καλαθοπλεκτικής και έτσι οι γυναίκες με τα παιδιά μπορούσαν να κόψουν τα καλάμια και τις βέργες και να κατασκευάζουν τους πάτους του καλαθιού. Ο άνδρας έκανε, στη συνέχεια, τη δυσκολότερη δουλειά, που είναι να μπήξει τα στημόνια στον πάτο, να πλέξει το υφάδι γύρω γύρω. Την πώληση την αναλάμβαναν γυναίκες. Τα γκρουπ των σκηνιτών κατασκήνωναν έξω από χωριά, ο άνδρας συνέχιζε να πλέκει και η γυναίκα, πάντα φορτωμένη με καλάθια, μαζί με τα παιδιά πήγαινε μέσα στα χωριά και εκεί τα πωλούσε είτε με χρήματα είτε με ανταλλακτική οικονομία.

Η διαμόρφωση των συνόρων στις αρχές του 20ου αιώνα, κατέτμησε τις μεγάλες ομάδες των Ρομά και τους στέρησε τον ζωτικό τους οικονομικό χώρο. Δεν μπορούσαν πια να περιφέρονται ελεύθερα, γεγονός που οδήγησε στη σταδιακή παρακμή της παραγωγής των καλαθιών.

Ένα προϊόν κατεξοχήν οικολογικό

Σύμφωνα με τον κ. Λιάπη, το Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρομά εκπέμπει κι ένα κατεξοχήν οικολογικό μήνυμα, αφού το καλάθι είναι ένα απολύτως ανακυκλώσιμο υλικό. “Είναι το πιο οικολογικό αντικείμενο που μπορούμε να έχουμε μέσα στο σπίτι μας, και ανακυκλώνεται πολύ γρήγορα” τονίζει.

Να σημειωθεί, ότι στις βόρειες χώρες άρχισαν να δημιουργούνται ομάδες που ασχολούνται εντατικά με την καλαθοπλεχτική και δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον, εστιάζοντας στο καλάθι ως οικολογικό προϊόν.

Καλάθια όλων των παραδόσεων της περιοχής

Η ιδιαιτερότητα της συλλογής του μουσείου καλαθοπλεκτικής της Κομοτηνής είναι ότι δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά καλάθια των Ρομά. “Επειδή βρεθήκαμε μπροστά σε ένα τεράστιο πλούτο καλαθοπλεκτικών παραδόσεων γύρω μας δεν μπορούσαμε να τις αγνοήσουμε και τελικά συγκεντρώθηκαν καλάθια όλων των παραδόσεων της περιοχής, των προσφύγων που ήρθαν στην Θράκη από κάθε γωνιά της Τουρκίας, των Ποντίων, των Πομάκων. Κάθε φυλή είχε τα καλάθια της.

Απλώς οι Ρομά τα εμπορεύονταν κιόλας” σημειώνει με έμφαση ο κ. Λιάπης.

Η συλλογή έχει πάνω από 2.000 καλάθια και το κάθε καλάθι είναι διαφορετικό. Έχει τη δική του ιστορία, την δική του ταυτότητα έχει καταλογογραφηθεί και αναδεικνύεται, όχι απλώς ως αντικείμενο αλλά και ως πολιτιστικό προϊόν. Ο ρυθμός εισδοχής νέων εκθεμάτων είναι από τους μεγαλύτερους στην Ελλάδα. Το παλαιότερο χρονολογημένο καλάθι της συλλογής είναι του 1904.

“Εάν σήμερα ξεκινούσαμε την ίδρυση ενός τέτοιου μουσείου, ακόμα κι αν είχαμε απείρως περισσότερα οικονομικά μέσα, θα ήταν αδύνατον να συγκεντρώσουμε αυτά τα καλάθια. Κέρδισα πάρα πολλά γνωρίζοντας ανθρώπους που βίωναν ένα ιστορικό παρελθόν, διαφορετικό από το σημερινό. Οι Ρομά βιώνουν ένα παρελθόν και αυτό το πράγμα πολλές φορές είναι μεν ρομαντικό, αλλά όταν το αντιμετωπίζεις στην καθημερινότητά σου είναι σκληρό και δύσκολο. Οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούν να εκδώσουν επίσημες άδειες για να πουλήσουν τα καλάθια τους. Η καλαθοπλεκτική δεν αποδίδει. Θα μπορούσε η Πολιτεία να δώσει μια ειδική άδεια σε τέτοιες ομάδες που εξασκούν παραδοσιακές τέχνες και κινδυνεύουν να χαθούν” καταλήγει ο κ. Λιάπης.

makthes.gr