Προσπάθησαν με διάφορους τρόπους να επιβιώσουν. Με γαργάρες, κοφτές βεντούζες, αντισηπτικές εισπνοές, τακτική αλλαγή εσωρούχων και συστηματική καθαριότητα των χεριών – αυτές τις μεθόδους συμβούλευσαν οι γιατροί προκειμένου να αντιμετωπίσει ο κόσμος μία από τις μεγαλύτερες πανδημίες που έζησε η ανθρωπότητα.

Κάποιοι την παρομοίασαν με τη Μαύρη Πανώλη του Μεσαίωνα, με τους 75-200 εκατ. νεκρούς, άλλοι τη συνέκριναν με την επιδημία της εποχής μας, το AIDS, που μετρά 35 εκατ. νεκρούς μέσα σε τέσσερις δεκαετίες. Κι όμως, σήμερα, 100 χρόνια μετά, έχει σχεδόν ξεχαστεί. Μιλάμε για την ισπανική γρίπη που σκότωσε 50 ή, σύμφωνα με άλλες πηγές, 100 εκατ. ανθρώπους το διάστημα 1918-1919.

Η θανατηφόρος πορεία του ιού δεν καταγράφηκε από τον ευρωπαϊκό Τύπο για να μην επηρεάσει το ηθικό των πολιτών εξαιτίας του Μεγάλου Πολέμου (1914-18), αφήνοντας το τοπίο θολό για την εξάπλωση και τα θύματά της. Εξαίρεση αποτέλεσε η λεπτομερής καταγραφή της νόσου στην ουδέτερη Ισπανία. Εξ ου και ονομάστηκε ισπανική.

Στην Ελλάδα, οι πρώτες αναφορές του Τύπου για την Ισπανική Γρίπη γίνονται το καλοκαίρι του 1918. Ανάμεσα στα ανακοινωθέντα του πολέμου, ανακοινώσεις του υπουργείου Επισιτισμού, και ανέκδοτα, καταγράφονται τα πρώτα χτυπήματα για την επιδημία. Γράφει η εφημερίδα «Ωρα» στις 14 Ιουνίου: «Εάν ακούση κανείς τους συμπολίτες, θα υποθέσει ότι η περίφημος Ισπανική επιδημία ενέσκηψε και εις το Ιοστέφανον Αστυ. Ο κάθε συμπολίτης μόλις αισθανθή υγραινομένους τους ρώθωνάς του από ελαφρόν συνάχι ή του πονέση λίγο το κεφάλι, κολακεύεται να πιστεύει ότι απέκτησε την αξιοπερίεργον αυτή επιδημίαν… Επέπρωτο εν τούτοις εις την αλλοπρόσαλλον εποχή μας να ίδωμεν και αυτό. Επιδημίας της μόδας!».

Το πρώτο κρούσμα

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ακρόπολις»: «Από την Ισπανία περιμένουμε να μας έρθει μια άλλη γρίππη πιο σοβαρή από εκείνη που ξέρουμε, η γρίππη που μαστίζει τώρα τον Ισπανικό στρατό. Οι γιατροί και οι φαρμακοποιοί τρίβουν τα χέρια τους. Αλλά και οι χασάπηδες και οι μανάβηδες κτλ.». Πράγματι στις 31 Ιουλίου αναφέρεται θανατηφόρο κρούσμα της στην Αθήνα. Ακόμη όμως η αρρώστια δεν έχει δείξει τη δύναμή της. Το δεύτερο κύμα της γρίπης, αυτό που ξεκίνησε τον Αύγουστο και κορυφώθηκε τον Οκτώβριο, τον μήνα με τα περισσότερα θύματα παγκοσμίως, είναι αυτό που θα χτυπήσει και την Ελλάδα.

Ενα τηλεγράφημα του γενικού διοικητού της Δυτικής Μακεδονίας αναφέρει: «Επιδημία ενέσκηψεν εις άπασα την περιφέρεια. Οι κάτοικοι αποθνήσκουν καθ’ εκάστην κατά δεκάδας ιδίως εις τας περιφερείας Γρεβενών, Σερρών, Καστορίας και Γαιλαρίων. Εις τα Γρεβενά σήμερον απέθανον τρεις χωροφύλακες και ο ανθυπασπιστής Κονταξάκης. Το τέταρτον της όλης δυνάμεως της χωροφυλακής έχει προσβληθή μέχρι στιγμής και πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι».

Ηταν Πέμπτη 4 Οκτωβρίου. Δύο ημέρες μετά στον Τύπο αναφέρονται και οι πρώτες γενικές οδηγίες πρόληψης από το Ιατροσυνέδριο «Γαργαρισμούς δι’ οξυγονούχου ύδατος και τας αντισηπτικάς εισπνοάς. Πρέπει να αποφεύγουμε τας ψύξεις, την υπερκόπωση και συγκεντρώσεις παντός είδους και να τηρήται η καθαριότης των εσωρούχων και των χεριών».

Στις 8 Οκτωβρίου τα τηλεγραφήματα στο υπουργείο Εσωτερικών αναφέρουν κρούσματα στα Τρίκαλα, «την Αργολιδοκορινθίαν, την Αχαιολήδια και την Αιτωλοακαρνανίαν». Τα σχολεία κλείνουν σε Δυτική Μακεδονία, Τρίκαλα και Πάτρα κατόπιν διαταγής του υπουργείου Παιδείας.

Αν και δεν γίνεται καμιά αναφορά στον Τύπο για τη γρίπη στην Αθήνα, οι ημερήσιοι θάνατοι –που καταγράφονται επιμελώς μαζί με την αιτία δίπλα στους γάμους– διπλασιάζονται. Στη μακρά λίστα με αίτια όπως γριπώδους βρογχοπνευμονίας, δυσεντερίας, φυματιώσεως, υπάρχουν και δύο μόνο θύματα –στα 70 τους χρόνια– του γεροντικού μαρασμού.

Στις 16 Οκτωβρίου το υπουργείο Εσωτερικών αναφέρει ότι στην Πάτρα υπάρχουν πολλοί θάνατοι, στην Αθήνα όμως η γρίπη δεν έχει επιδημικό χαρακτήρα. Παρ’ όλα αυτά και για λόγους πρόληψης διατάσσει το κλείσιμο των σχολείων. Σε αντιπαραβολή μάλιστα αναφέρει τα θύματα της Βαρκελώνης σύμφωνα με τον Ελληνα πρεσβευτή εκεί, όπου σε διάστημα 25 ημερών έχασαν τη ζωή τους 5.100 άτομα. Μόλις δύο ημέρες μετά επιβάλλονται νέα μέτρα. Αναβάλλεται η έναρξη των μαθημάτων του Πανεπιστημίου, κλείνει το Ωδείο, διακόπτονται οι συνεδριάσεις των δικαστηρίων. Κλείνουν τα καφενεία της πλατείας Ομονοίας, διατάσσεται να ληφθεί πρόνοια για την αραίωση των πελατών των στιλβωτών υποδημάτων και στους ιδιοκτήτες των κινηματογράφων να επιτρέπουν μόνο τους μισούς θεατές. Επιπλέον δίνονται άδειες για κατ’ οίκον νοσηλεία, ενώ γίνεται έκκληση προς το υπουργείο Επισιτισμού για διανομή μεγαλύτερων ποσοτήτων τροφίμων «προς βελτίωση της διαίτης του Λαού».

Σύμφωνα με τα τηλεγραφήματα υπάρχουν επίσης κρούσματα στον Βόλο, την Αρτα, τον Τύρναβο και τη Λάρισα, με την Πάτρα να συνεχίζει να βρίσκεται σε έξαρση με 47 θανάτους την ημέρα και τα Ιωάννινα με 40.

Στις 24 Οκτωβρίου ο υπουργός Εσωτερικών κ. Σίμος σχίζει φάκελο τηλεγραφήματος ενώπιον δημοσιογράφων διαβάζοντας τα ευχάριστα νέα. Βρέθηκε το φάρμακο για την ασθένεια. «Ο ιατρός Σέιλερ εκ Βιέννης δι’ ενέσεων σουμπλιμέ (σ.σ. άχνης υδραργύρου) επέτυχε ελλάτωσιν της θνησιμότητος από ογδόντα τοις εκατό στο μηδέν».

Οι ενέσεις εφαρμόζονται αμέσως: στις 27 Οκτωβρίου ο διευθυντής του Ευαγγελισμού κ. Δεληβάνης δοκιμάζει σε 26 αρρώστους ενέσεις σουμπλιμέ και σαλισυλάτ ντε μερκύρ, με άριστα όπως ανακοινώνει αποτελέσματα, ενώ στις λίστες των πόλεων με το ξέσπασμα της γρίπης προστίθενται Πύργος, Ναύπλιο, Βέροια, Κάλαμος και τα Χανιά.

Αν και δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα τα θύματα της ασθένειας από τα μέσα Οκτωβρίου μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου, βρίσκεται στην κορύφωσή της. «Εξακολουθεί να θερίζη και να θερίζη η γρίππη. Θάνατοι επί θανάτων. Κηδείαι επί κηδειών. Πένθη επί πενθών. Σπήτια ρημάζουν, ορφανά απελπίζονται, μητέρες κλαίνε, σύζυγοι χηρεύουν. Ερχόμενη δε η εκ της γρίππης αποδεκάτισις μετά τας τόσας θυσίας επί του πολεμικού μετώπου, απλώνει ένα βέλο μαύρο επί της πόλεως», ενώ σε ένα σπάνιο επιτόπιο ρεπορτάζ στην πλατεία Βάθης, έξι μέλη μιας οικογένειας έχουν όλα νοσήσει και ο ιατρός Κοκκάκης αναφέρει ότι στις λαϊκές συνοικίες η γρίπη ρίχνει τον κόσμο κάτω οικογενειακώς και ότι ο ίδιος χρησιμοποιεί για θεραπεία μόνο κοφτές βεντούζες.

Στη Σκύρο η νόσος χτυπά με σφοδρότητα. Σε συνδυασμό με την ελονοσία κάνει τα περισσότερα κρούσματα θανατηφόρα. Ο Κωνσταντίνος Φαλτάιτς καταγράφει τα γεγονότα εκείνα στη «Γρίπη στην Σκύρο», ένα σπάνιο για την Ελλάδα χρονικό της νόσου. Ανήμερα του Αγίου Δημητρίου ξεσπά η συμφορά. Από τους 3.200 κατοίκους του νησιού στα τέλη Οκτωβρίου οι 3.000 νοσούν. Οι άνθρωποι πεθαίνουν ξαφνικά εκεί που τρώνε, που κάθονται, που προσεύχονται. Μάνες, πατεράδες και γιαγιάδες κουβαλάνε τα φέρετρα των παιδιών, ενώ την άλλη μέρα πέφτουν άψυχοι και εκείνοι.

Μέσα σε μερικές ημέρες το βασικό πρόβλημα είναι το κουβάλημα των νεκρών. Παιδιά μεταφέρονται μέσα σε σκάφες και κοφίνια, κόρες και παλικάρια πάνω σε σκάλες και πόρτες. Το νεκροταφείο γεμίζει, οι εκκλησίες το ίδιο. Δεν έχουν φάρμακα, δεν έχουν τρόφιμα.

Απελπισία

Σύντομα το θανατικό και ο φόβος οδηγούν στην τρέλα και την απελπισία. Ο Κωστής Σφυρίδης, μεγαλονοικοκύρης, γυρνά στους δρόμους με μια τσάντα γεμάτη χιλιάρικα παρακαλώντας για γιατρειά. Κανείς δεν απέμεινε στο σπίτι του και αυτός θα τους ακολουθούσε σύντομα. Ο μήνας που κράτησε η αρρώστια στο νησί κατάφερε και άλλαξε άρδην τις κοινωνικές ισορροπίες. Περιουσίες χάθηκαν, κληρονομιές κερδήθηκαν, σπίτια και ζωές αφανίστηκαν.

Από τις αρχές του μήνα αρχίζουν τα πρώτα αισιόδοξα τηλεγραφήματα για ύφεση της αρρώστιας. Στις 5 Νοεμβρίου, με εντολή του τοποτηρητή της Ιεράς Συνόδου, γίνεται λιτανεία σε όλους τους ναούς των Αθηνών και περιφορά «ψάλλοντες καταλλήλους τη περιστάσει ευχάς». Στις 15 Νοεμβρίου η γρίπη δεν έχει κανένα κρούσμα στην Πάτρα, την Κέρκυρα, έχει στασιμότητα σε Αθήνα και Πειραιά, ενώ βρίσκεται ακόμη σε ένταση σε Ανατολική Μακεδονία, Ζάκυνθο, Ηπειρο, Νάξο, Αρτα και τη Σκύρο, χωρίς όμως να μετρά τόσα θύματα. Οπως εύγλωττα γράφει ο Τύπος της εποχής: «Η γρίππη ξεψυχά».

Απογοήτευση και διαφωνίες γιατρών

Η αδυναμία θεραπείας της ισπανικής γρίπης κλόνισε την πίστη των ανθρώπων στην ιατρική. Παράλληλα με τις πρώτες ανακοινώσεις για την απομόνωση και αναγνώριση του ιού και τις προσπάθειες παγκοσμίως για τη δημιουργία εμβολίων (στον Καναδά, την Τυνησία και την Ελβετία), υπάρχει έντονη δυσαρέσκεια για το ότι η ιατρική επιστήμη δεν μπόρεσε να βοηθήσει τον πληθυσμό. Σχολιάζει ο αρθρογράφος της «Ακροπόλεως»: «Τίποτα άλλο δεν είναι εις θέσιν να κάμη η Ελληνική Επιστήμη. Α, λησμονήσαμε μίαν δόξαν της. Ο ιατρός Χρ. Κορύδαλος ανακάλυψεν εις τας Πάτρας ότι η γρίππη γράφετται με ένα πη διότι η λέξις παράγεται από τον γρύπον, το ψαράδικο δίκτυο. Οπερ έδει δείξαι».

Την ταραχώδη περίοδο των θανατηφόρων κρουσμάτων δεν έλειψαν και οι διαφορές μεταξύ γιατρών. Την ώρα που ανακοινώνονταν το ελπιδοφόρο φάρμακο, δημοσιεύσεις καθηγητών το θεωρούσαν αναξιόπιστο. Υπήρχαν όμως και παρουσιάσεις νέων θεραπειών, όπως η νέα μέθοδος τεχνητών αποστημάτων επί του οργανισμού που παρουσιάστηκε στο Α΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο, με αποτέλεσμα την τάχιστη ανάρρωση των ασθενών. Τη μέθοδο ανακάλυψε ο Στρατιωτικός κτηνίατρος Δ. Μαυρογόνατος.

Καθημερινή ​​Πηγές: A.P., Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.
Ευχαριστούμε το Μουσείο Φαλτάιτς
της Σκύρου.