Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους

Μέσα στην  κορύφωση των εορτασμών για τα διακόσια χρόνια από την έναρξη της επανάστασης του 1821,   που συνεχίζονται  παρά τα προβλήματα που δημιούργησε η πανδημία και οι συνεχόμενες πυρκαγιές , ξεχάσαμε ή ηθελημένα αγνοήσαμε ότι συμπληρώθηκε ένας αιώνας από  τη  μάχη του Σαγγαρίου (10-27 Αυγούστου 1921) . Βέβαια είναι γνώρισμα της φυλής μας,  να «θυμάται και να εορτάζει» μόνο τις νίκες και να αγνοεί τα  δυσάρεστα  γεγονότα και τις ήττες ,   με αποτέλεσμα να μην   διδάσκεται απ’ αυτά .

   H « Τιτάνια»   Πολεμική Επιχείρηση

  Ήταν ήττα ο Σαγγάριος; Όχι φυσικά . Η προέλαση της   Στρατιάς Μικράς Ασίας(3 Σώματα Στρατού , 9 Μεραρχίες , 1 Ταξιαρχία  Ιππικού και σχεδόν όλες οι μονάδες διοικητικής μέριμνας )  σε βάθος  250  περίπου χλμ  από τη γραμμή Εσκίσεχιρ (Δορύλαιο)-Αφιόν Καρχισάρ  και 600 χλμ  από τη Σμύρνη ,  ήταν η μεγαλύτερη στρατιωτική  επιχείρηση της νεώτερης ιστορίας μας .

  Τακτικά ο στρατός μας πέτυχε συνεχόμενες νίκες και εκπόρθησε άριστα οργανωμένες αμυντικές τοποθεσίες(Πολατλί- Αρντίζ Ντάγ-Τσαλ Ντάγ –Καλεγκρότο),  έχοντας μπροστά του το κώλυμα του Σαγγάριου ποταμού και των παραποτάμων του .     Οι πολύνεκρες αυτές μάχες διεξήχθηκαν κάτω από δυσμενείς συνθήκες για τους έλληνες μαχητές,   (κακή σίτιση , ελλείψεις σε πυρομαχικά και ανεπαρκείς εφεδρείες) οι οποίοι επέδειξαν απαράμιλλο ηρωισμό και αυτοθυσία , που  εξέπληξε  τους στρατιωτικούς  ηγήτορες των χωρών  της «Εγκάρδιας Συνεννόησης-Αντάτ» . 

  Στρατηγικά  απέτυχε ο στρατός μας να καταστρέψει  τις τουρκικές δυνάμεις,  που ήταν το καίριο ζητούμενο της όλης επιχείρησης και να εξαναγκάσει τον Κεμάλ και την επαναστατική του κυβέρνηση  να προσέλθει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων . 

O τουρκικός στρατός, μαχόμενος με πείσμα παραχωρούσε «σπιθαμή προς σπιθαμή το έδαφος», σπαρμένο με το αίμα των τραυματιών   και τα πτώματα των νεκρών και από τις δυο πλευρές . Έχοντας οργανώσει σε βάθος αμυντικές τοποθεσίες , υπερτερώντας σε βαρύ πυροβολικό αλλά και σε εφεδρείες και γνωρίζοντας τις πεπερασμένες δυνατότητες εφοδιασμού του στρατού μας (κυρίως λόγω ελλείψεων σε μεταγωγικά) και την έλλειψη εφεδρειών , προσδοκούσε  την «εξασθένιση της επιθετικής του ορμής»  του , όπως και έγινε .

    Για τούτο δε  φρόντισαν αρχικά η Επαναστατική Κυβέρνηση που ανέλαβε την εξουσία στη Ρωσία [1]και φυσικά οι πρώην σύμμαχοι μας Γαλλία και Ιταλία .  Η  μεν Γαλλία  από το Φεβρουάριο  του 1921 είχε συνάψει μυστική συμφωνία με την Άγκυρα για την Κιλικία ,  γεγονός που επέτρεψε στον Κεμάλ να αποσύρει τις δύο μεραρχίες του και να τις διαθέσει στο μέτωπο του Σαγγαρίου. Η  δε Ιταλία  από την πρώτη ημέρα που πάτησε ο στρατός μας το πόδι του στη Σμύρνη,  υποστήριζε την αντίπαλη πλευρά και την ενίσχυε. Το χειρότερο δε όλων ήταν ότι οι σύμμαχοι στόλοι στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο Θάλασσα  , αρνήθηκαν στον ελληνικό στόλο το νόμιμο δικαίωμα της νηοψίας των εμπορικών σκαφών,  που μετέφεραν πολεμικά εφόδια και υλικά  για τους Τούρκους  , στα  λιμάνια   νότια της Εφέσου και στη συνέχεια με το σιδηρόδρομο της Βαγδάτης προς το Ικόνιο –Δυτικό μέτωπο . 

    Η επιτυχία της VII Μεραρχίας (πρώην Αρχιπελάγους) στο Πολατλί (12-18 Αυγούστου),  έσπειρε τον πανικό στην κυβέρνηση του Κεμάλ και στον πληθυσμό της πόλης , ο οποίος «ανέπεμψε δεήσεις στον Αλλάχ»  στην κεντρική πλατεία της Άγκυρας , για τη νίκη του τουρκικού στρατού και τη σωτηρία της πόλης . Ο Κεμάλ  μετέβηκε προσωπικά στο Πολατλί και λόγω της κατάστασης  επέστρεψε στις 16 Αυγούστου στην Άγκυρα ,  για να ηρεμήσει την κατάσταση και φυσικά προληπτικά μετέφερε  τα αρχεία της   Βουλή στη Σεβάστεια .

Η αποφασιστικότητα των μαχητών της VII Μεραρχίας  φαίνεται χαρακτηριστικά   στη γλαφυρή και με λογοτεχνικό οίστρο περιγραφή  της βιαίας διάβασης του Σαγγάριου στις 11 Αυγούστου , αρχικά   από το  37^ο  σύνταγμα και στη συνέχεια από τα 22^ο και 23^ο  συντάγματα , « ..όλα είναι όμορφα , όλα είναι γλυκά , όλα είναι γαλήνια . Απέναντι ; Σιωπή βαθειά, αδιαπέραστη.  Από τα χαρακώματα μέσα , μάτια προσπαθούν να τρυπήσουν το σκοτάδι ….. σε λίγο θα ξεχυθεί χείμαρρος φωτιάς , ο όλεθρος , ο θάνατος ……στις ψυχές  των  ωραίων και αθανάτων  παλικαριών ,  που έβαλαν τα στήθη τους στο Σαγγάριο , δεν είχε την παραμικρή απήχηση  η φρικτή άνθηση των τάχα προοδευτικών και ριζοσπαστικών ιδεών ….ορμούν με τη λόγχη στο όπλο και το όπλο σφιχτά στο χέρι , το κορμί σκυφτό προς τα εμπρός στην ορμή της εφόδου …άνθρωποι παλικάρια , γιοί και σύζυγοι και πατέρες και αδελφοί θα ματωθούν και θα πέσουν με τις σάρκες σκισμένες και με τα κόκαλα τσακισμένα , ουρλιάζοντας από τον πόνο ή τα μάτια βασιλεμένα και τα χείλη σφραγισμένα …[2]». Δυστυχώς η επιτυχία αυτή έμεινε ανεκμετάλλευτη  , διότι ήταν   μη αναμενόμενη και εκτός του  σχεδιασμού  της Στρατιάς και φυσικά  κυρίως λόγω έλλειψης εφεδρειών .

      Τα Μοιραία  Λάθη και η  Υποτίμηση του Αντιπάλου

     Πως και γιατί οδηγήθηκε η Στρατιά  της  Μικράς Ασίας  σε αυτό το επιχειρησιακό αδιέξοδο , παρά τις τοπικές νίκες που πέτυχε   με  φοβερές απώλειες[3] σε προσωπικό και μέσα ,  ώστε να   αναγκαστεί  στις 24 Αυγούστου να μεταπέσει σε  άμυνα ;  Εξέλιξη που επέδρασε αρνητικά στο ηθικό και στην  ορμή που επιδείχθηκε από τους έλληνες αξιωματικούς και στρατιώτες στα πεδία των μαχών του Σαγγαρίου.  Όταν δε στις 27 Αυγούστου άρχισε   η  σύμπτυξη  προς το μέτωπο του Αφιόν Καρχισάρ , μπήκε «ταφόπλακα στα όνειρα» για την Ελλάδα «των δύο ηπείρων  και των πέντε θαλασσών»  και άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την εκρίζωση  του Ελληνισμού της Μικράς  Ασίας .   

   Είναι εύκολο να γινόμαστε «κριτές εκ των υστέρων» , πλην όμως η αντικειμενική εξέταση της τότε διαμορφωθείσας πολιτικό-στρατιωτικής  κατάστασης στο εσωτερικό της χώρας  και στο εξωτερικό μας  οδηγεί στα εξής συμπεράσματα-διαπιστώσεις:

    -Η ανάληψη της εκστρατείας στη Μικρά Ασία ,  με την παρότρυνση της Αγγλίας και προσωπικά του πρωθυπουργού Λούντ Τζωρτζ ήταν πέρα από τις στρατιωτικές και οικονομικές δυνατότητες της χώρας μας . Ήταν αποτέλεσμα της αγγλικής πολιτικής , που ήθελε να έχει  ένα στρατό για να διευθετήσει τα  εκκρεμή θέματα  προς όφελος της (Στενά- Συρία -Μεσοποταμία-Σουέζ) και στην οποία με επιφύλαξη συμφώνησαν  οι  ΗΠΑ , η   Γαλλία και αναγκαστικά η Ιταλία .

  -Καίτοι  η εντολή του συμμαχικού συμβουλίου για την απόβαση του ελληνικού  στρατού στη Σμύρνη ήταν «προσωρινού χαρακτήρα» , θέση που  διαρκώς επαναλαμβάνονταν προς τον τότε πρωθυπουργό Ε. Βενιζέλο  από διάφορους επίσημους και ανεπίσημους φορείς, εκλήφθηκε σαν ευκαιρία υλοποίησης «του ονείρου της Μεγάλης Ιδέας» . Η  θέση αυτή υιοθετήθηκε από την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση  , παρά τις εγγενείς δυσχέρειες και κυρίως τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή , που γνώριζε η ελληνική κυβέρνηση αλλά δεν τα εκτίμησε σωστά .

   – Η απραξία που επέβαλλαν οι σύμμαχοι στον ελληνικό στρατό και ο περιορισμός του στο σαντζάκι της Σμύρνης ,   από το Μάιο του 1919 μέχρι το καλοκαίρι του 1920 έδωσε την ευκαιρία για τη  γέννηση και την ενδυνάμωση της τουρκικής εθνικής αντίστασης . Παράλληλα επέτρεψε στον Κεμάλ να  «εκκαθαρίσει» του έλληνες του Πόντου , να  εξουδετερώσει τους εσωτερικούς αντιπάλους,  να  καθιερωθεί στον τουρκικό λαό και να εναντιωθεί στην κυβέρνηση του Σουλτάνου.

   – Η υπογραφείσα στις 10 Αυγούστου 1920  Συνθήκη των Σεβρών , εξασφάλιζε τις κτήσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας στη Μέση Ανατολή , απ’ όπου είχε αποσυρθεί ο τουρκικός στρατός αλλά απαιτούσε πολεμικές επιχειρήσεις για να εφαρμοστεί στη Μικρά Ασία  και τις οποίες επιφορτίστηκε ο ελληνικός στρατός , που πολεμούσε από το 1912. Η  Συνθήκη αυτή από την επόμενη της υπογραφής της τέθηκε σε αμφισβήτηση και  ζητείτο η αναθεώρηση της από τις χώρες της Αντάτ ,που την υπογράψανε . Αντίθετα  ήταν « φλέγον θέμα  » για την νεοεκλεγείσα κυβέρνηση στην Ελλάδα και το «έσχατο σημείο υποχώρησης», κατά τη γνώμη της αντιπολίτευσης  , που εξέφραζε με επιστολές του από το Παρίσι ο Ε. Βενιζέλος, παραγνωρίζοντας την επιχειρησιακή  αδυναμία διατήρησης αμυντικά της γραμμής , που καθόριζε για την Ελλάδα υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Παράλληλα αποτέλεσε «το έναυσμα» για τους στρατιωτικούς , που ήταν πιστοί στο Σουλτάνο να ενταχθούν στις τάξεις του  επαναστατικού  στρατού. .

    – Η πολιτική αλλαγή που έγινε στις 1 Νοε 1920 και η  επάνοδος του εξόριστου Βασιλιά Κωνσταντίνου  έδωσε την αφορμή στους συμμάχους και κυρίως στη Γαλλία και στην  Ιταλία να υπογράψουν συμφωνίες με την Άγκυρα και σε συνδυασμό με την συμφωνία με τα Σοβιέτ , να επιτύχει   διεθνή αναγνώριση  και   κύρος η επαναστατική κυβέρνηση του Κεμάλ.

    – Το κυριότερο δε όλων ήταν η έλλειψη πολιτικού σθένους από τη κυβέρνηση Γούναρη , που κέρδισε τις εκλογές με το σύνθημα «οίκαδε» , να αναθεωρήσει την πολιτική στην Μικρά Ασία και να επιδιώξει  την «έντιμη αποχώρηση» και τη διεκπεραίωση μέρους της Στρατιάς στην Ανατολική Θράκη .  Κίνηση που θα αιφνιδίαζε τους συμμάχους και κυρίως την Αγγλία , ώστε να αναγκαζόταν να συμμετάσχουν ουσιαστικά  , εάν ήθελαν  την εφαρμογή στην πράξη της Συνθήκης των Σεβρών . Με δεδομένο δε , ότι τα Κεμαλικά στρατεύματα είχαν φθάσει στη Νικομήδεια και απειλείτο η συμμαχική παρουσία στην Πόλη και τα Στενά.

    – Κατά τη διάσκεψη του Λονδίνου του Φεβρουαρίου 1921 , όπου  η τουρκική πλευρά παρουσιάστηκε , κατόπιν παρασκηνιακών ενεργειών της Ιταλίας και της Γαλλίας, με κοινή αντιπροσωπεία (Κωνσταντινούπολης και Άγκυρας) , η ελληνική πλευρά υποτιμώντας πλήρως τον αντίπαλο αποδέχθηκε ( με παρότρυνση του Άγγλου πρωθυπουργού) τη συνέχιση των επιχειρήσεων , για την «εκμηδένιση του τουρκικού στρατού» , χωρίς ουσιαστική βοήθεια σε μέσα και χρήματα [4]. Το κυριότερο αγνόησε παντελώς τη μεταστροφή του κλίματος υπέρ των επαναστατών της Άγκυρας , που  εκφράστηκε στη συνέχεια με συμφωνίες και  την χορήγηση  πολεμικών υλικών και μέσων .

  – Κατά τις επιχειρήσεις που ακολούθησαν από  το Μάρτιο μέχρι τον  Ιούλιο 1921 ο στρατός μας  κατόρθωσε να καταλάβει τη γραμμή Νικομήδεια-  Δορύλαιο-Αφιόν Καραχισάρ , αλλά  δέχθηκε δύο σοβαρές αντεπιθέσεις του  «υποτιμημένου τουρκικού στρατού» , ο οποίος τελικά απέφυγε την κύκλωση  και την καταστροφή , από λάθος διεύθυνση του αγώνα , σώθηκε και συμπτύχτηκε  προς το  Σαγγάριο . Η Στρατιά και στη συνέχεια η κυβέρνηση,   που ήδη μαζί με το Βασιλιά ήταν στο μέτωπο  , είτε από λάθος εκτίμηση είτε από ανάγκη εξύψωσης του ηθικού του   στρατού αλλά κατά τη γνώμη μου για εσωτερική πολιτική εκμετάλλευση , υπερέβαλλε για  τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων  κατά της «μαχητικής ικανότητας»  του τουρκικού στρατού [5].

      Πολεμικά Συμβούλια

  – Φθάνουμε λοιπόν στις παραμονές της απόφασης για τη συνέχιση  των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα , όπου κρίθηκε το αποτέλεσμα της Μικρασιατικής μας περιπέτειας αλλά και η τύχη του ελληνισμού της Μικράς Ασίας . Μέσα σε ένα τριήμερο (13-15 Ιουλίου 1921 ) οδηγήθηκε ένας στρατός 220 χιλιάδων σε μια επιχείρηση ,  που διαφορετικά θα απαιτούσε προετοιμασία 2-3 μηνών,  αφενός για την ένταξη των νέων κλάσεων και τη προμήθεια των αναγκαίων μεταφορικών και αφετέρου για την επισκευή του ήδη καταστραφέντος σιδηροδρομικού δικτύου .

  –Το πρώτο βήμα έγινε στις 13 Ιουλίου , κατά το πολεμικό συμβούλιο του επιτελείου της Στρατιάς για να συνταχθεί η πρόταση προς το Πολεμικό Συμβούλιο της Χώρας στην Κιουτάχεια .Εδώ το επιτελείο κινούμενο  μεταξύ  της «απολύτου αισιοδοξίας» του διευθυντού του γραφείου επιχειρήσεων και του «σκεπτικισμού»  του γραφείου υποστήριξης διοικητικής μέριμνας,  ισορρόπησε στη «μέση οδό»  του αρχηγού του επιτελείου Συνταγματάρχη Πάλλη, για «εκτέλεση επιδρομής προς Άγκυρα , καταστροφή  της βάσεως εφοδιασμού του εχθρού και εάν δεν υποκύψει επειδή η παραμονή εκεί θα είναι επικίνδυνη , επιστροφή στο Εσκί Σεχίρ,  αφού καταστραφεί πλήρως η σιδηροδρομική γραμμή».[6]

  –Το δεύτερο βήμα έγινε στη Κιουτάχεια στις 15 Ιουλίου 1921 , όπου  είχαμε ένα Βασιλέα αμήχανο και σιωπηλό , φοβούμενο να εκφέρει γνώμη και να αντιδράσει στο παράτολμο και αβέβαιο σχέδιο της Στρατιάς  καίτοι δεν το πίστευε . Οι μνήμες της έξωσης του Μάιου του 1917 ήταν  νωπές και η επιθυμία του να γίνει αρεστός  στην Αντάτ και κυρίως στην Αγγλία  ήταν πασιφανής . Έναν αρχηγό Στρατιάς τον Αρχιστράτηγο Παπούλα , ο οποίος φοβούμενος μην      αντικατασταθεί  «ρυμουλκήθηκε»    από το επιτελείο του στη παρόμοια  πρόταση  που έκανε προς το συμβούλιο , καίτοι κατά βάθος είχε ενδοιασμούς. Η παραίτηση του ήταν ο ενδεδειγμένος δρόμος,  αφού δεν πίστευε σε κάτι που ήθελε η πολιτική ηγεσία της Χώρας .

   Κρίσιμη Πολιτική Απόφαση

   Η κυβέρνηση (πρωθυπουργός Γούναρης-υπουργός άμυνας Θεοτόκης), όπως φαίνεται και από το τηλεγράφημα του Γούναρη προς την Αθήνα , αρνούμενη τη διαμεσολάβηση της Αγγλίας και της Γαλλίας,  που προϋπόθετε την  αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών,   φοβούμενη το πολιτικό κόστος  και τις επικρίσεις της αντιπολίτευσης  που κατεύθυνε από το Παρίσι ο αυτοεξόριστος Ε. Βενιζέλος , πήρε τη μοιραία απόφαση . Το προτιμότερο θα ήταν να θέσει το ζήτημα  στη Βουλή των Ελλήνων και να ληφθεί  πολιτική απόφαση του συνόλου των εκπροσώπων του ελληνικού λαού . Δυστυχώς όμως τα « χνάρια του διχασμού» ήταν βαθειά χαραγμένα και  η οξεία πολιτική αντιπαράθεση  και οι παρεμβάσεις των ξένων εκπροσώπων , δεν επέτρεπαν  την κυβέρνηση αλλά και την αντιπολίτευση να αξιολογήσουνε σωστά ,  να δούνε το συμφέρον του Έθνους και να πράξουν ανάλογα .

Σήμερα ένα αιώνα μετά άραγε έχουμε διδαχτεί  από τα λάθη του παρελθόντος;

Μυτιλήνη 22 Αυγούστου 2012

*Στρατής Χαραλάμπους Αντγος ε.α –Μέλος της Ε.Λ.Μ

[1] Στρατή Χαραλάμπους , Οι Ρώσο-τουρκικές Σχέσεις 1919-2019 και η Επίδραση τους σε Ελλάδα και Κύπρο , περιοδικό « Εθνικές Επάλξεις» τεύχος 129 Ιουλ-Σεπ 2019 . Σημείωση: Πλέον των υλικών , εφοδίων και χρημάτων που διέθεσαν τα Σοβιέτ στην Άγκυρα , σημαντική ήταν η ειρήνευση στον Καύκασο και η εξασφάλιση των νώτων του τουρκικού στρατού.

[2] Εφημερίδα  Έθνος , 6 Αυγούστου 1930 . Πολύμερου Μοσχοβίτη  , Διοικητού πυροβολαρχίας στη Μικρά Ασία .

[3] ΓΕΣ/ΔΙΣ  , Επίτομη Ιστορία της Εκστρατείας στη Μικρά Ασία 1919-1922 , Αθήνα 2001 σελ.380-381: Συνολικά από 1 Αυγούστου μέχρι 30 Σεπτεμβρίου 1921 οι απώλειες ανήλθαν σε νεκρούς 234 αξιωματικοί και 3.392 οπλίτες , τραυματίες 750  και 18.593  και αγνοούμενοι 3 και 640 .

[4] Γ. Σπυρίδωνος , Η Μικρασιατική Εκστρατεία όπως την είδα , Αθήνα 1957 , σελ. 127 . Ο παριστάμενος  υπαρχηγός του Επιτελείου της Στρατιάς Συνταγματάρχης  Σαρρηγιάννης Π. ,  αντέκρουσε τη θέση του Γάλλου στρατηγού Φος , ότι απαιτούνται 27 μεραρχίες για την νίκη κατά του τουρκικού στρατού  , ισχυριζόμενος ότι ήταν αρκετές  οι   11 μεραρχίες και  ο χρόνος των τριών μηνών. 

[5] ΓΕΣ/ΔΙΣ , ό. π. σελ. 263 ,  « ..οι σοβαρές απώλειες του αντιπάλου μεταδόθηκαν πολύ διογκωμένες από τα ανακοινωθέντα της Στρατιάς , ώστε να πιστευτεί προς στιγμή και από την ελληνική κυβέρνηση ακόμα , ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί ολοκληρωμένο το πολεμικό έργο στη Μικρά Ασία..» .

[6] Γ. Σπυρίδωνος , ό, π. σελ.158-161 και Πρίγκιπα  Ανδρέα , Δορύλαιο-Σαγγάριος , σελ.112-114 .