Του Αναστάσιου Λαυρέντζου

Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια βιώνει μια οξεία οικονομική κρίση. Αυτό συχνά μας κάνει να ξεχνάμε τα σοβαρά δομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα και τα οποία κατά βάθος τροφοδοτούν την κρίση αλλά και επιδεινώνονται από αυτή. Ένα από αυτά τα προβλήματα είναι ο επί δεκαετίες οικονομικός και δημογραφικός μαρασμός της ελληνικής περιφέρειας.

Ελλάδα: μια χώρα χωρίς στρατηγική περιφερειακής ανάπυξης

Μεταπολεμικά μεγάλο τμήμα της ελληνικής περιφέρειας τέθηκε σε πορεία διαρκούς συρρίκνωσης. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της ανυπαρξίας μιας στρατηγικής περιφερειακής ανάπτυξης, η οποία στη δεκαετία του ’60 τροφοδότησε την εξωτερική μετανάστευση και θέριεψε την αστυφιλία. Σήμερα με τη σοβαρή οικονομική ύφεση που βιώνει η χώρα, υπάρχει ένα πολύ ορατό ενδεχόμενο να εκδηλωθεί ένα δεύτερο μεταναστευτικό κύμα, το οποίο στην κυριολεξία θα αποτελειώσει την ελληνική περιφέρεια, αυτή τη φορά αποψιλώνοντας και τα αστικά της κέντρα, όπου σε πρώτη φάση έχουν μετακινηθεί οι πληθυσμοί της γύρω υπαίθρου. Τα όποια φαινόμενα «επιστροφής στο χωριό» που παρατηρούνται λογω της οικονομικής κρίσης, είναι βέβαιο ότι θα έχουν προσωρινό χαρακτήρα, αφού όσοι επιστρέφουν, σύντομα θα αναγκαστούν να ξαναφύγουν, για τους ίδιους λόγους που αρχικά εγκατέλειψαν τους τόπους καταγωγής τους.

Το παραπάνω ζήτημα προφανώς είναι μείζονος σημασίας για τη χώρα. Ακόμη πιο σημαντικό όμως είναι για μια περιοχή με τις ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν τη Θράκη και με αυτό θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.

Θράκη: οικονομική υπανάπτυξη και δημογραφικός μαρασμός

Η Θράκη έχοντας παραμεληθεί επί δεκαετίες από το ελληνικό κράτος, αποτελεί σήμερα – μαζί με τους γειτονικούς νομούς της Ανατολικής Μακεδονίας – την πιο φτωχή περιφέρεια της χώρας. Το γεγονός αυτό την έχει καταδικάσει σε έναν διαρκή δημογραφικό μαρασμό. Ο πληθυσμός της μεταπολεμικά αυξήθηκε μόνο κατά 9% με το ποσοστό αυτό να επιτυγχάνεται μόλις την τελευταία 20ετία, ως αποτέλεσμα της αύξησης (κυρίως) του μουσουλμανικού πληθυσμού του νομού Ξάνθης. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της διαρκούς πληθυσμιακής αποστράγγισης της περιοχής μέσω της εσωτερικής και της εξωτερικής μετανάστευσης, η οποία στη δεκαετία του ’60 και κυρίως στον χριστιανικό Έβρο πήρε τον χαρακτήρα μαζικής φυγής.

Σήμερα στη δημογραφικά στάσιμη Θράκη τα δεδομένα των εθνικών απογραφών δείχνουν εμμέσως ότι συντελείται ένα είδος πληθυσμιακής αντικατάστασης: το ποσοστό των μουσουλμάνων αυξάνεται αργά (αύξηση πληθυσμού στους νομούς με ισχυρό μουσουλμανικό στοιχείο), ενώ αντίθετα το ποσοστό των χριστιανών μειώνεται σταδιακά με ταυτόχρονη αύξηση του μέσου όρου ηλικίας. Οι μεταβολές αυτές σηματοδοτούν μια βαθμιαία ανατροπή των πληθυσμιακών συσχετισμών, η οποία στο μέλλον είναι πιθανόν να λάβει επιταχυνόμενο ρυθμό. Τί όμως θα μπορούσε να επιταχύνει τις δημογραφικές εξελίξεις;

Εγκατάλειψη της θρακικής υπαίθρου από τους χριστιανικούς πληθυσμούς.

Την τελευταία 30ετία στη Θράκη σημειώνεται και μια άλλη σημαντική εξέλιξη η οποία σχετίζεται με το φαινόμενο της αστυφιλίας. Ακολουθώντας το παράδειγμα της υπόλοιπης ελληνικής περιφέρειας, η θρακική ύπαιθρος εγκαταλείπεται μαζικά από τους νέους ανθρώπους, με το φαινόμενο αυτό να εμφανίζεται πολύ πιο έντονα στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Τα απογραφικά ευρήματα είναι ήδη καταθλιπτικά: στην 30ετία 1981-2011 μόνο οι εύφορες περιοχές του Βόρειου και Κεντρικού Έβρου (από τα Δίκαια έως το Σουφλί) απώλεσαν σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού τους. Ανάλογες μεταβολές παρατηρήθηκαν και στους αμιγώς χριστιανικούς οικισμούς στην πεδιάδα της Κομοτηνής (– 44%) και (σε κάπως μικρότερο βαθμό) στην Ξάνθη. Η εικόνα δεν είναι η ίδια στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της θρακικής υπαίθρου: Στην Ξάνθη διατηρούν τους αριθμούς τους (στον ορεινό όγκο) και σε πολλές φορές τους αυξάνουν (στα πεδινά), ενώ στην πεδιάδα της Κομοτηνής εμφανίζουν μικρή μείωση (–9%). Για την ώρα οι πληθυσμοί που αποχωρούν από την ύπαιθρο συγκεντρώνονται κυρίως στις πρωτεύουσες των νομών. Αυτό όμως πιθανότατα είναι μόνο ένα ενδιάμεσο στάδιο, αφού σύντομα πολλοί νέοι στην Αλεξανδρούπολη, στην Κομοτηνή ή στην Ξάνθη, μη βρίσκοντας δουλειά στον τόπο τους, θα επιχειρήσουν να μεταναστεύσουν εκτός Θράκης (και πολλοί το έχουν κάνει ήδη…). Υπάρχει έτσι ο πολύ ορατός κίνδυνος μέσα σε ένα σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα η φυσιογνωμία της Θράκης να αλλάξει δραστικά και κατά τρόπο μη αντιστρέψιμο. Κύρια στοιχεία της «νέας Θράκης» θα είναι η βαθμιαία «μουσουλμανοποίηση» της υπαίθρου στην Ξάνθη και στην Ροδόπη και η δημογραφική εξάντληση της υπαίθρου του Έβρου. Όσον αφορά τον τελευταίο είναι ήδη ο νομός με τον πιο γηρασμένο αγροτικό πληθυσμό στην Ελλάδα…

Οι παραπάνω εξελίξεις είναι αναμφισβήτητα ανησυχητικές. Αυτό που θα πρέπει να μας απασχολήσει εδώ δεν είναι μόνο το προφανές, ότι δηλαδή δεν μπορείς να κρατήσεις μια συνοριογραμμή με φθίνουσα δημογραφία, αλλά και το ότι οι αλλαγές που συντελούνται διαμορφώνουν σταδιακά νέα και μη αντιστρέψιμα πληθυσμιακά δεδομένα τα οποία «εγκυμονούν» πολιτικές εξελίξεις…

Η παγίδα των Ειδικών Οικονομικών Ζωνών

Τα παραπάνω θέτουν από μια άλλη σκοπιά, αυτή της δημογραφίας, την ανάγκη για την εκπόνηση και εφαρμογή μιας νέας ελληνικής πολιτικής στη Θράκη. Η πολιτική αυτή θα πρέπει να είναι πολυδιάστατη και να αποσκοπεί τόσο στην ανάσχεση της τουρκικής πολιτικής στην περιοχή όσο και στη ριζική αντιμετώπιση των χρονίων προβλημάτων της. Αυτό σημαίνει ότι εξ αντικειμένου θα πρέπει να έχει ως κύριο συστατικό της ένα σαφές αναπτυξιακό σχέδιο, το οποίο θα αξιοποιεί στο έπακρο τα πλεονεκτήματα της Θράκης. Στόχος δεν θα πρέπει να είναι η στήριξη του εισοδήματος, όπως έγινε σε άλλες δεκαετίες (με την ίδρυση Πανεπιστημίου τη δεκαετία του ’70 ή με έργα «υποδομής» στο πλαίσιο των διαφόρων ΕΣΠΑ), αλλά η δημιουργία ανταγωνιστικών παραγωγικών δομών.

Σήμερα η μόνη πρόταση που φαίνεται να προωθείται για τη Θράκη – όπως και για άλλες περιφέρειες της χώρας – είναι η μετατροπή της σε Ειδική Οικονομική Ζώνη. Η μετατροπή της δηλαδή σε μια τριτοκοσμική νησίδα, στην οποία θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μέγιστη αποδοτικότητα των ιδιωτικών κεφαλαίων. Η προσέγγιση αυτή εκτός από εθνικά επικίνδυνη για μια περιοχή όπως η Θράκη, είναι και αναποτελεσματική. Η αναποτελεσματικότητά της έχει φανεί σε ένα πλήθος χωρών (π.χ. της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας) όπου εφαρμόστηκαν ανάλογα πειράματα. Η εμπειρία έδειξε ότι το ιδιωτικό κεφάλαιο εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τους ανθρώπινους και φυσικούς πόρους αυτών των περιοχών, χωρίς να φέρει πραγματική ανάπτυξη στις ίδιες τις περιοχές. Για την ακρίβεια στις περισσότερες περιπτώσεις τις άφησε με ένα υποβαθισμένο και λεηλατημένο φυσικό περιβάλλον και με τον πληθυσμό τους μόνιμα εγκλωβισμένο στην εξαθλίωση. Πώς θα μπορούσε άραγε να γίνει διαφορετικά, όταν η προσέλκυση επενδύσεων επιδιώκεται απλώς μέσω της ελαχιστοποίσης του εργατικού κόστους, των φόρων και των περιορισμών που μπορεί να θέσει το κράτος στις κινήσεις των ιδιωτικών κεφαλαίων. Αυτά ισχύουν βεβαίως στη γενική περίπτωση, γιατί στη Θράκη μπορεί κανείς να ανησυχεί για πολύ περισσότερα… (σ.σ. Επανειλλημένως έχει αναφερθεί ότι πίσω από το ενδιαφέρον ξένων επενδυτών για τη Θράκη κρύβονται επιχειρηματίες τουρκικής καταγωγής από τη Γερμανία. Επίσης πολλά μπορούν να ειπωθούν και για αυτή καθ’ εαυτή την τουρκική οικονομική διείσδυση στη Θράκη. Βλ. Η Θράκη στο μεταίχμιο, σελ. 60-63 και 120-122).

Εθνικό αναπτυξιακό σχέδιο για τη Θράκη

Η ανάπτυξη της Θράκης απαιτεί σήμερα την κατάστρωση και την εφαρμογή ενός εθνικού σχεδίου. Αυτό σημαίνει ότι το κράτος πρέπει να αναλάβει έναν επιτελικό και συντονιστικό ρόλο, αξιοποιώντας και κατευθύνοντας τη δημιουργικότητα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Αυτό που δεν μπορεί να περιμένει κανείς είναι ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία μπορεί από μόνη της μέσω των αυτοματισμών της αγοράς να ασκήσει εθνική περιφερειακή πολιτική. Άλλωστε και στο παρελθόν στη Θράκη δόθηκαν γενναία κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις, μέσα από αλλεπάλληλους αναπτυξιακούς νόμους, αλλά τα αποτελέσματά τους ήταν πενιχρά. Οι άξονες στους οποίους θα πρέπει να βασισθεί μια τέτοια αναπτυξιακή παρέμβαση επιγραμματικά είναι οι εξής:

–          Ανάπτυξη μιας νέου τύπου γεωργοκτηνοτροφικής επιχειρηματικότητας, βασισμένης στα επώνυμα προϊόντα. Συνδυασμός γεωργικής παραγωγής και ιδιωτικών επενδύσεων για τη δημιουργία μεταποιητικής βιομηχανίας τροφίμων.

–          Εκμετάλλευση του σημαντικού ορυκτού πλούτου της Θράκης (χρυσός, ζεόλιθος) στον οποίο υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες να συμπεριλαμβάνονται και σπάνιες γαίες.

–          Ανάπτυξη ενός τουρισμού προσαρμοσμένου στις ιδιαιτερότητες της Θράκης (ανάδειξη των πολυάριθμων βυζαντινών αρχαιοτήτων και της πολυπολιτισμικότητας της Θράκης, αξιοποίηση της παράλιας ζώνης για δημιουργία παραθεριστικής κατοικίας, αγροτοτουρισμός, ανάπτυξη τουρισμού τρίτης ηλικίας κ.λπ.)

–          Αξιοποίηση της στρατηγικής θέσης της Αλεξανδρούπολης ως αφετηρίας μιας παρακαμπτήριας διαδρομής των στενών του Βοσπόρου. Μετατροπή του λιμανιού της σε διεθνές διαμετακομιστικό κέντρο.

Η παρέμβαση που σε αδρές γραμμές προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε εδώ είναι σήμερα επείγουσα και απολύτως αναγκαία. Είναι επείγουσα για την Ελλάδα που πρέπει να αξιοποιήσει τις περιφέρειές της αν θέλει να σωθεί. Είναι όμως ακόμη πιο επείγουσα για τη Θράκη που πρέπει να εξέλθει από τη χρόνια παραμέλησή της, προτού οι εξελίξεις μας προσπεράσουν…

Για μια πλήρη πρόταση της εφαρμοστέας πολιτικής στη Θράκη, η οποία περιλαμβάνει και μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή παρέμβαση, ο αναγνώστης μπορεί να βρει περισσότερα στο βιβλίο «Η Θράκη στο μεταίχμιο».

Αναστάσιος Λαυρέντζος